Viêm mạch là gì? Các nghiên cứu khoa học về Viêm mạch

Định nghĩa viêm mạch

Viêm mạch (vasculitis) là một nhóm bệnh lý đặc trưng bởi tình trạng viêm của các mạch máu trong cơ thể, bao gồm động mạch, tĩnh mạch và mao mạch. Khi lớp nội mạc của mạch máu bị viêm, cấu trúc thành mạch có thể bị tổn thương dẫn đến hậu quả như dày thành mạch, hẹp lòng mạch, tắc nghẽn lưu thông máu hoặc hình thành túi phình. Những thay đổi này làm giảm hoặc ngắt hoàn toàn nguồn cung cấp máu đến các mô và cơ quan, từ đó gây tổn thương mô cục bộ hoặc hệ thống.

Viêm mạch không phải là một bệnh đơn lẻ mà là một hội chứng với nhiều thể bệnh khác nhau, phân biệt dựa trên vị trí tổn thương, loại mạch máu bị ảnh hưởng và cơ chế sinh bệnh. Bệnh có thể xuất hiện đơn độc (nguyên phát) hoặc là biểu hiện thứ phát của các rối loạn miễn dịch, nhiễm trùng, tác dụng phụ của thuốc hoặc ung thư. Trong một số trường hợp, viêm mạch tiến triển nhanh và đòi hỏi can thiệp y tế kịp thời để ngăn ngừa tổn thương không hồi phục ở các cơ quan quan trọng như thận, tim hoặc hệ thần kinh trung ương.

Nguồn: Mayo Clinic

Phân loại viêm mạch

Phân loại viêm mạch được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Liên minh quốc tế chống bệnh thấp khớp (ILAR) đề xuất dựa trên kích thước của mạch máu bị ảnh hưởng. Phân loại này giúp bác sĩ xác định hướng chẩn đoán và lựa chọn phác đồ điều trị phù hợp.

• Viêm mạch mạch lớn: Ảnh hưởng đến các mạch máu cỡ lớn như động mạch chủ và các nhánh chính của nó. Ví dụ: viêm động mạch tế bào khổng lồ (GCA), viêm động mạch Takayasu.
• Viêm mạch mạch trung bình: Gây viêm ở động mạch cỡ trung bình như động mạch thận hoặc động mạch vành. Ví dụ: viêm động mạch nút (PAN), bệnh Kawasaki.
• Viêm mạch mạch nhỏ: Tác động lên mao mạch, tiểu động mạch và tiểu tĩnh mạch. Ví dụ: viêm mao mạch IgA, viêm đa mạch với u hạt (GPA), viêm mạch vi thể (MPA).

Bảng dưới đây minh họa một số loại viêm mạch điển hình và phân nhóm theo kích thước mạch:

Nguồn: American College of Rheumatology

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Nguyên nhân gây viêm mạch rất đa dạng, chia thành hai nhóm chính: nguyên phát (idiopathic) không xác định được nguyên nhân rõ ràng và thứ phát do các yếu tố môi trường hoặc bệnh lý nền. Trong nhóm thứ phát, các tác nhân thường gặp bao gồm:

• Vi khuẩn và virus (Hepatitis B, C, HIV)
• Bệnh lý miễn dịch như lupus ban đỏ hệ thống, viêm khớp dạng thấp
• Thuốc (kháng sinh nhóm sulfa, hydralazine, allopurinol, minocycline)
• Khối u (u lympho, ung thư phổi hoặc gan)

Một số yếu tố nguy cơ đã được ghi nhận là làm tăng khả năng mắc viêm mạch, bao gồm:

• Tuổi: một số dạng như GCA phổ biến ở người trên 50 tuổi
• Giới tính: Takayasu thường gặp ở nữ nhiều hơn
• Tiền sử cá nhân hoặc gia đình mắc bệnh tự miễn
• Tiếp xúc hóa chất, hút thuốc, nhiễm trùng mạn tính

Nguồn: NHS UK

Cơ chế bệnh sinh

Viêm mạch là kết quả của rối loạn miễn dịch dẫn đến phản ứng viêm kéo dài trong thành mạch. Một trong những cơ chế điển hình là sự hình thành phức hợp miễn dịch giữa kháng nguyên (Ag) và kháng thể (Ab), sau đó lắng đọng vào thành mạch, kích hoạt bổ thể và tế bào viêm:

$Ag + Ab \rightarrow AgAb \downarrow$

Ngoài ra, ở các thể viêm mạch liên quan đến ANCA (anti-neutrophil cytoplasmic antibodies), các tự kháng thể này hoạt hóa bạch cầu trung tính, gây phóng thích enzyme tiêu hủy nội mô mạch máu. Hệ quả là hoại tử thành mạch, xuất huyết, và thiếu máu mô.

Tùy thuộc vào cơ chế miễn dịch tham gia, viêm mạch có thể biểu hiện khác nhau. Ví dụ:

• Viêm do trung gian tế bào T (như trong Takayasu): phá hủy trực tiếp tế bào nội mô qua cytokine
• Viêm do phức hợp miễn dịch (như trong viêm mao mạch IgA): lắng đọng IgA1 trong thành mạch

Triệu chứng lâm sàng

Triệu chứng của viêm mạch rất đa dạng, tùy thuộc vào loại viêm mạch, kích thước và vị trí của các mạch máu bị ảnh hưởng. Tuy nhiên, có một số biểu hiện chung thường gặp ở nhiều thể bệnh, bao gồm:

• Sốt kéo dài không rõ nguyên nhân
• Mệt mỏi, chán ăn, sụt cân
• Đau cơ, đau khớp
• Phát ban, xuất huyết dưới da, nổi mẩn tím

Khi viêm mạch ảnh hưởng đến một cơ quan cụ thể, các triệu chứng có thể trở nên đặc hiệu hơn. Ví dụ:

• Thận: tiểu máu, protein niệu, suy thận
• Phổi: ho máu, khó thở, tổn thương mô phổi
• Da: loét, ban xuất huyết, hoại tử
• Thần kinh: dị cảm, yếu chi, viêm dây thần kinh ngoại biên

Nguồn: Medscape

Chẩn đoán

Chẩn đoán viêm mạch dựa vào tổng hợp triệu chứng lâm sàng, xét nghiệm, hình ảnh học và mô bệnh học. Không có một xét nghiệm đơn lẻ nào có thể xác định chắc chắn bệnh; do đó, tiếp cận chẩn đoán cần có hệ thống.

Các bước chẩn đoán thường bao gồm:

1. Xét nghiệm máu: CRP, ESR tăng; công thức máu bất thường; men gan, chức năng thận
2. Kháng thể đặc hiệu: ANCA (c-ANCA, p-ANCA), ANA, RF, anti-GBM
3. Phân tích nước tiểu: tìm tiểu máu, protein niệu
4. Hình ảnh học: CT, MRI, siêu âm Doppler mạch, PET/CT đánh giá viêm mạch lớn

Một phương pháp quan trọng là sinh thiết mô từ vùng nghi ngờ tổn thương (da, cơ, thận, phổi...), giúp xác nhận sự hiện diện của hoại tử, thâm nhiễm viêm hoặc phức hợp miễn dịch. Đây là tiêu chuẩn vàng để khẳng định chẩn đoán viêm mạch.

Nguồn: UpToDate

Điều trị

Việc điều trị viêm mạch tùy thuộc vào mức độ nặng và loại bệnh cụ thể, với mục tiêu chính là kiểm soát viêm, ngăn tổn thương cơ quan và duy trì lui bệnh lâu dài. Điều trị thường gồm hai giai đoạn: giai đoạn tấn công và giai đoạn duy trì.

• Glucocorticoid: prednisone là thuốc chủ lực trong giai đoạn đầu, thường bắt đầu với liều cao.
• Thuốc ức chế miễn dịch: cyclophosphamide, azathioprine, methotrexate, mycophenolate mofetil.
• Liệu pháp sinh học: rituximab (anti-CD20), tocilizumab (anti-IL-6) trong những trường hợp kháng trị hoặc không dung nạp thuốc cổ điển.
• Điều trị hỗ trợ: điều chỉnh huyết áp, kiểm soát cholesterol, dự phòng loãng xương do corticosteroid.

Bảng dưới đây trình bày phác đồ điều trị tham khảo cho một số thể viêm mạch:

Nguồn: Cleveland Clinic

Tiên lượng và biến chứng

Tiên lượng của viêm mạch phụ thuộc vào thể bệnh cụ thể, mức độ tổn thương cơ quan và khả năng đáp ứng điều trị. Những trường hợp được phát hiện sớm và điều trị đúng phác đồ thường có kết quả tốt, đặc biệt nếu không có biến chứng nội tạng nghiêm trọng.

Tuy nhiên, nếu chẩn đoán muộn hoặc bệnh kháng trị, người bệnh có nguy cơ cao đối mặt với các biến chứng như:

• Suy thận mạn tính
• Xuất huyết phổi, xơ hóa phổi
• Đột quỵ, nhồi máu cơ tim
• Phình động mạch, vỡ mạch máu
• Nhiễm trùng cơ hội do ức chế miễn dịch

Các nghiên cứu chỉ ra rằng tỷ lệ sống sau 5 năm của bệnh nhân viêm mạch hệ thống dao động từ 70–90% tùy theo mức độ nặng của bệnh và đáp ứng với liệu pháp tấn công ban đầu.

Theo dõi và quản lý lâu dài

Sau giai đoạn điều trị tấn công, người bệnh cần được theo dõi chặt chẽ để kiểm soát hoạt tính viêm, phát hiện tái phát và điều chỉnh thuốc duy trì. Các chỉ số thường được sử dụng bao gồm:

• BVAS (Birmingham Vasculitis Activity Score)
• Xét nghiệm chức năng thận, phổi, viêm (ESR, CRP)
• Định kỳ ANCA (trong các bệnh ANCA dương tính)

Việc giảm liều hoặc ngưng thuốc ức chế miễn dịch nên được tiến hành từ từ, dưới sự giám sát của bác sĩ chuyên khoa thấp khớp hoặc miễn dịch học. Bệnh nhân cần tuân thủ lịch tái khám định kỳ và được tư vấn về lối sống, tiêm ngừa cúm, phế cầu, tầm soát lao và ung thư định kỳ trong quá trình điều trị dài hạn.

Nghiên cứu hiện tại và hướng tương lai

Hiện nay, các nghiên cứu đang tập trung vào cá thể hóa điều trị viêm mạch dựa trên phân tích hệ gen và đặc điểm miễn dịch của từng bệnh nhân. Các thuốc nhắm trúng đích như ức chế IL-5, IL-6, B-cell và JAK inhibitors đang cho thấy tiềm năng cao trong các thử nghiệm lâm sàng.

Một số hướng nghiên cứu nổi bật:

• Xác định chỉ dấu sinh học để dự đoán tái phát
• Phát triển vắc-xin phòng viêm mạch hậu nhiễm virus
• Ứng dụng AI trong đánh giá hình ảnh PET/CT để phát hiện viêm sớm

Nguồn: Nature Reviews Rheumatology