Xơ vữa động mạch là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Xơ vữa động mạch là gì?

Xơ vữa động mạch (atherosclerosis) là một bệnh lý mạn tính của thành động mạch, đặc trưng bởi sự tích tụ của mảng bám (plaque) gồm cholesterol, tế bào viêm, mô xơ và canxi bên trong lớp nội mạc mạch máu. Quá trình này làm hẹp lòng động mạch, giảm lưu lượng máu và có thể dẫn đến tắc mạch hoàn toàn.

Xơ vữa động mạch là cơ chế nền tảng của nhiều bệnh lý tim mạch nghiêm trọng như nhồi máu cơ tim, đột quỵ thiếu máu não và bệnh động mạch ngoại biên. Đây là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong trên toàn cầu theo CDC.

Sinh lý bệnh và tiến trình phát triển

Quá trình xơ vữa động mạch bắt đầu từ sự tổn thương lớp nội mạc do các yếu tố như tăng huyết áp, rối loạn lipid máu hoặc hút thuốc. Các lipoprotein chứa cholesterol thấm qua nội mạc và bị oxy hóa, thu hút đại thực bào đến hiện trường. Các đại thực bào tiêu hóa lipid tạo thành “foam cells”, khởi đầu cho sự hình thành mảng xơ vữa.

Mảng bám phát triển dần theo thời gian, gồm lõi lipid, tế bào viêm, mô xơ và vỏ ngoài collagen. Khi vỏ xơ mỏng đi hoặc nứt vỡ, hoạt hóa đông máu sẽ tạo cục huyết khối gây tắc mạch cấp.

Yếu tố nguy cơ chính

Các yếu tố nguy cơ của xơ vữa động mạch được phân thành hai nhóm: có thể kiểm soát được và không kiểm soát được.

• Không kiểm soát được: tuổi cao, giới nam, tiền sử gia đình bệnh tim mạch
• Có thể kiểm soát: hút thuốc lá, tăng huyết áp, đái tháo đường, tăng LDL-C, béo phì, ít vận động

Công thức ước tính nguy cơ tim mạch 10 năm của Hiệp hội Tim mạch Hoa Kỳ:

$\text{ASCVD Risk} = f(\text{Age}, \text{Sex}, \text{SBP}, \text{Cholesterol}, \text{Smoking}, \text{Diabetes})$

Xác định nguy cơ sớm giúp định hướng điều trị dự phòng như thay đổi lối sống hoặc dùng statin.

Triệu chứng và biểu hiện lâm sàng

Xơ vữa động mạch diễn tiến âm thầm trong nhiều năm trước khi gây triệu chứng. Khi lòng mạch hẹp ≥70%, lưu lượng máu giảm dẫn đến thiếu máu cơ quan và biểu hiện triệu chứng tùy theo vị trí tổn thương.

Biểu hiện thường gặp:

• Động mạch vành: đau thắt ngực, nhồi máu cơ tim
• Động mạch cảnh: chóng mặt, mất ngôn ngữ, đột quỵ
• Động mạch chi dưới: đau cách hồi khi đi bộ

Một số bệnh nhân chỉ được chẩn đoán sau khi xuất hiện biến cố cấp tính như nhồi máu cơ tim, cho thấy tính chất nguy hiểm và tiềm ẩn của bệnh lý này.

Chẩn đoán xơ vữa động mạch

Chẩn đoán xơ vữa động mạch thường dựa vào sự kết hợp giữa tiền sử bệnh lý, các yếu tố nguy cơ, xét nghiệm máu và các kỹ thuật hình ảnh hiện đại. Mục tiêu là xác định sự hiện diện, mức độ và vị trí của mảng xơ, cũng như đánh giá nguy cơ biến cố tim mạch trong tương lai.

Các công cụ chẩn đoán phổ biến:

• Xét nghiệm máu: định lượng lipid máu (LDL, HDL, triglycerid), CRP hs (marker viêm)
• Siêu âm Doppler: phát hiện hẹp mạch, giảm lưu lượng máu và mảng xơ bám
• CT mạch vành: đo điểm canxi động mạch và phát hiện mảng bám không vôi hóa
• Chụp mạch số hóa xóa nền (DSA): tiêu chuẩn vàng trong đánh giá mạch chi và động mạch cảnh

Chỉ số ABI (ankle-brachial index) là phương pháp đơn giản, không xâm lấn để phát hiện bệnh động mạch ngoại biên, với $\text{ABI} < 0.9$ là bất thường.

Biến chứng nguy hiểm

Xơ vữa động mạch có thể tiến triển âm thầm trong hàng chục năm nhưng hậu quả lại xảy ra đột ngột, đe dọa tính mạng. Khi mảng xơ vữa nứt vỡ, hình thành cục máu đông, lòng mạch sẽ bị tắc hoàn toàn dẫn đến tổn thương mô không hồi phục do thiếu máu cục bộ.

Các biến chứng phổ biến nhất:

• Nhồi máu cơ tim (MI): tắc động mạch vành cấp
• Đột quỵ thiếu máu não: do tắc động mạch cảnh hoặc động mạch não
• Suy tim mạn: hậu quả của thiểu năng tuần hoàn kéo dài
• Hoại tử chi dưới: trong bệnh động mạch ngoại biên giai đoạn cuối

Theo AHA, xơ vữa động mạch là nguyên nhân chính trong 85% các biến cố tim mạch cấp tại Hoa Kỳ.

Chiến lược điều trị

Điều trị xơ vữa động mạch gồm hai mục tiêu chính: ngăn chặn tiến triển mảng xơ và dự phòng biến cố cấp. Tùy theo mức độ và vị trí tổn thương, các biện pháp được lựa chọn kết hợp hoặc đơn lẻ.

Biện pháp điều trị không dùng thuốc:

• Chế độ ăn Địa Trung Hải (Mediterranean diet): giàu chất xơ, omega-3, ít chất béo bão hòa
• Hoạt động thể chất 150 phút/tuần
• Giảm cân, bỏ thuốc lá, kiểm soát stress

Điều trị bằng thuốc:

• Statins: hạ LDL-C, ổn định mảng xơ
• Aspirin liều thấp: chống kết tập tiểu cầu
• Thuốc kiểm soát huyết áp: ACEi/ARB, beta-blockers
• Kiểm soát đường huyết: metformin, SGLT2i nếu có đái tháo đường

Trong trường hợp hẹp mạch nặng:

• Can thiệp mạch vành qua da (PCI): nong bóng và đặt stent
• Phẫu thuật bắc cầu động mạch (CABG): đối với tổn thương nhiều nhánh

Liều LDL-C mục tiêu hiện tại theo ACC/AHA khuyến nghị cho bệnh nhân nguy cơ cao là $< 70\, \text{mg/dL}$.

Phòng ngừa xơ vữa động mạch

Phòng bệnh nên bắt đầu từ lứa tuổi trẻ, đặc biệt với những người có tiền sử gia đình mắc bệnh tim mạch sớm. Việc điều chỉnh hành vi nguy cơ có thể làm giảm 80% khả năng mắc bệnh tim mạch do xơ vữa.

Biện pháp phòng ngừa hiệu quả:

• Kiểm soát huyết áp <130/80 mmHg
• LDL-C duy trì dưới 100 mg/dL với người bình thường
• Không hút thuốc lá, không sử dụng thuốc lá điện tử
• Ăn nhiều rau, ngũ cốc nguyên cám, cá béo; hạn chế đường tinh luyện
• Thăm khám sức khỏe định kỳ, đo huyết áp và mỡ máu tối thiểu mỗi 12 tháng

Theo NHLBI, mỗi giảm 1% LDL-C có thể giảm 1–2% nguy cơ tim mạch toàn phần.

Tiến bộ nghiên cứu và liệu pháp mới

Gần đây, nhiều nghiên cứu tập trung vào kiểm soát viêm nội mạc – yếu tố then chốt trong sinh bệnh học xơ vữa. Các liệu pháp sinh học như canakinumab (ức chế IL-1β) và colchicine liều thấp đã chứng minh hiệu quả trong giảm biến cố tim mạch không phụ thuộc lipid.

Các hướng nghiên cứu nổi bật:

• Ứng dụng AI trong dự đoán sớm xơ vữa qua dữ liệu hình ảnh và di truyền
• Liệu pháp di truyền nhắm đích PCSK9 (e.g., inclisiran)
• Vaccine chống atheroma: đang thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 2

Kết hợp các tiến bộ công nghệ với kiểm soát yếu tố nguy cơ cổ điển hứa hẹn thay đổi hoàn toàn chiến lược quản lý bệnh lý tim mạch trong tương lai.

Kết luận

Xơ vữa động mạch là một bệnh lý mạn tính nhưng có thể kiểm soát và phòng ngừa hiệu quả nếu được phát hiện sớm và can thiệp đúng cách. Việc nâng cao nhận thức cộng đồng, duy trì lối sống lành mạnh, kiểm soát yếu tố nguy cơ và cập nhật các tiến bộ điều trị sẽ góp phần làm giảm gánh nặng bệnh tim mạch toàn cầu.