Thơ nôm là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học về Thơ nôm

Thơ Nôm là gì?

Thơ Nôm là thể loại thơ cổ điển của Việt Nam, được sáng tác bằng chữ Nôm – một hệ thống văn tự được người Việt phát triển từ chữ Hán, nhằm ghi lại âm đọc và từ vựng tiếng Việt. Thơ Nôm là sản phẩm văn học độc đáo hình thành trong bối cảnh văn hóa Việt Nam tiếp thu và cải biến sâu sắc hệ thống Hán học, từ đó tạo nên một nền văn học viết phản ánh tâm hồn và ngôn ngữ dân tộc. Từ thế kỷ XIV đến XIX, thơ Nôm phát triển mạnh mẽ và trở thành công cụ thể hiện tư tưởng, tình cảm, và khát vọng của con người Việt Nam trong thời kỳ phong kiến.

Khác với thơ chữ Hán – chủ yếu dành cho giới nho sĩ tinh thông Hán tự – thơ Nôm sử dụng tiếng Việt bản địa, do đó dễ tiếp cận với quần chúng và gần gũi với sinh hoạt đời thường. Điều này góp phần tạo nên nền văn học mang đậm bản sắc dân tộc, từ nội dung đến hình thức. Thơ Nôm không chỉ là di sản nghệ thuật mà còn là minh chứng cho nỗ lực độc lập hóa văn hóa và ngôn ngữ Việt Nam trong suốt hàng thế kỷ lệ thuộc Hán học.

Chữ Nôm và vai trò trong thơ Nôm

Chữ Nôm là hệ thống ký tự được sáng tạo dựa trên việc mượn và cải biên chữ Hán để biểu thị từ vựng tiếng Việt, bao gồm cả từ thuần Việt lẫn Hán-Việt. Quá trình hình thành chữ Nôm bắt đầu từ thời nhà Lý (thế kỷ XI) và phát triển mạnh trong thời Trần, Lê và Nguyễn. Việc sử dụng chữ Nôm trong văn học là bước tiến lớn trong quá trình Việt hóa ngôn ngữ viết, mở ra khả năng ghi chép ngôn ngữ nói và phong tục bản địa bằng văn tự.

Thơ Nôm chính là nơi chữ Nôm phát huy tối đa chức năng biểu đạt ngữ nghĩa, âm sắc và hình ảnh tiếng Việt. Sự phong phú và linh hoạt của ngôn ngữ trong thơ Nôm đã giúp hình thành một truyền thống thi ca giàu chất dân gian, phản ánh đời sống, thân phận, tâm tư và khát vọng của con người Việt một cách chân thực và sâu sắc.

Bạn có thể tìm hiểu thêm về chữ Nôm và kho tư liệu thơ Nôm cổ tại Vietnamese Nôm Preservation Foundation.

Đặc điểm thi pháp và ngôn ngữ của thơ Nôm

Thơ Nôm mang những đặc trưng riêng biệt về nội dung và hình thức, phản ánh quá trình bản địa hóa sâu sắc trong nghệ thuật thi ca. Một số đặc điểm nổi bật gồm:

• Ngôn ngữ dân tộc: Sử dụng tiếng Việt thuần túy, kết hợp từ Hán-Việt, từ thuần Việt và từ láy, giúp tạo âm điệu và hình ảnh sống động.
• Thể thơ đa dạng: Bao gồm lục bát, song thất lục bát, thơ Đường luật biến thể, ngâm khúc, vịnh... đặc biệt lục bát là thể thơ chủ đạo gắn bó với truyền thống dân gian Việt.
• Tính tự sự và trữ tình sâu sắc: Thơ Nôm thường diễn đạt tâm trạng, thân phận con người, phản ánh cuộc sống thường nhật và thời cuộc.
• Phong cách biểu đạt: Giàu hình ảnh, phép ẩn dụ, đối xứng, và nghệ thuật ngôn từ tinh tế nhưng gần gũi.

Thơ Nôm cũng cho thấy sự linh hoạt trong sáng tạo, khi các tác giả không bị ràng buộc chặt chẽ vào niêm luật Hán học mà tự do phát triển phong cách riêng, từ uyển chuyển nhẹ nhàng đến mạnh mẽ phóng khoáng.

Thể loại thơ Nôm phổ biến

Các thể thơ trong văn học Nôm rất phong phú và biến hóa linh hoạt theo nội dung biểu đạt:

• Lục bát: Cấu trúc gồm 1 câu 6 tiếng và 1 câu 8 tiếng, tạo thành cặp liên tiếp. Đây là thể thơ truyền thống lâu đời, có nhạc tính cao, dễ thuộc, dễ nhớ. Đại diện tiêu biểu: Truyện Kiều.
• Song thất lục bát: Gồm 2 câu 7 tiếng (song thất) tiếp theo là 1 câu 6 và 1 câu 8 tiếng. Đây là thể thơ dùng nhiều trong ngâm khúc, thể hiện cảm xúc buồn, oán, thương.
• Ngâm khúc: Là thể thơ dài, có tính tự sự trữ tình, dùng để chuyển thể thơ Hán sang tiếng Việt hoặc sáng tác mới. Tác phẩm nổi bật: Chinh phụ ngâm bản diễn Nôm của Đoàn Thị Điểm.
• Thơ Đường luật Việt hóa: Mượn cấu trúc Đường thi nhưng sử dụng ngữ pháp và từ vựng tiếng Việt, thể hiện quá trình sáng tạo nội địa hóa mạnh mẽ.

Tác giả và tác phẩm tiêu biểu

Thơ Nôm trải dài từ thế kỷ XIV đến XIX, để lại dấu ấn qua nhiều nhà thơ lớn:

• Nguyễn Trãi (1380–1442): Tác phẩm Quốc âm thi tập là tập thơ Nôm đầu tiên còn lại, đánh dấu bước phát triển ban đầu của thơ Nôm, thể hiện tinh thần yêu nước, nhân nghĩa, gần gũi dân sinh.
• Nguyễn Du (1766–1820): Với kiệt tác Truyện Kiều (tên gốc là Đoạn trường tân thanh), thơ lục bát đạt đến đỉnh cao về cấu trúc, ngôn ngữ và chiều sâu nhân đạo.
• Hồ Xuân Hương (cuối TK XVIII – đầu TK XIX): Với phong cách trào phúng, nữ quyền, và đầy sáng tạo, thơ bà là tiếng nói độc lập hiếm có của người phụ nữ trong xã hội phong kiến.
• Đoàn Thị Điểm: Được cho là người diễn Nôm Chinh phụ ngâm, một ngâm khúc nổi bật với cảm xúc bi thiết, biểu đạt nỗi lòng người chinh phụ qua nghệ thuật ngôn từ xuất sắc.

Danh mục đầy đủ các tác phẩm thơ Nôm có thể tra cứu tại Thư viện số chữ Nôm – Nom Foundation Library.

Vai trò và ảnh hưởng của thơ Nôm

Thơ Nôm không chỉ là hiện tượng văn học mà còn là công cụ văn hóa – ngôn ngữ quan trọng trong tiến trình hình thành và phát triển bản sắc dân tộc Việt Nam. Những vai trò then chốt bao gồm:

• Phát triển tiếng Việt: Là nơi ghi nhận sự hình thành, phát triển và biểu đạt phong phú của tiếng Việt viết từ trung đại đến hiện đại.
• Khẳng định bản sắc dân tộc: Thể hiện tinh thần sáng tạo và độc lập của người Việt trong việc tạo ra hệ thống ngôn ngữ, văn học riêng biệt với Hán học.
• Phản ánh xã hội và con người: Ghi lại những biến động lịch sử, thân phận cá nhân, đời sống xã hội và quan điểm đạo đức, văn hóa đương thời.
• Di sản văn hóa: Là một phần của văn hóa phi vật thể, cần được bảo tồn, số hóa và đưa vào chương trình giáo dục, nghiên cứu lâu dài.

Ngày nay, việc nghiên cứu, phiên âm, và phục dựng văn bản thơ Nôm là hoạt động đang được đẩy mạnh tại nhiều trung tâm nghiên cứu trong và ngoài nước, góp phần hồi sinh một di sản văn hóa quý giá.

Kết luận

Thơ Nôm là đỉnh cao của sự hòa quyện giữa ngôn ngữ dân tộc và tinh thần sáng tạo văn học, mang lại một dòng chảy riêng biệt trong lịch sử thi ca Việt Nam. Với vai trò là cầu nối giữa văn hóa Hán học và bản sắc Việt, thơ Nôm không chỉ chứng minh sức sống bền bỉ của tiếng Việt trong văn học viết mà còn góp phần làm giàu đời sống tư tưởng, thẩm mỹ của người Việt qua nhiều thế kỷ. Việc bảo tồn, phổ biến và tiếp cận lại thơ Nôm là cần thiết để khơi dậy giá trị văn hóa dân tộc và truyền cảm hứng cho sáng tạo văn học đương đại.