Digital competence là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và khái niệm

Digital competence, hay năng lực số, là một trong những năng lực then chốt được xác định bởi Hội đồng Châu Âu nhằm đáp ứng yêu cầu của công dân trong thời đại kỹ thuật số. Đây là khả năng sử dụng công nghệ số một cách tự tin, có trách nhiệm và hiệu quả để học tập, làm việc, giao tiếp, sáng tạo và tham gia vào xã hội hiện đại. Không chỉ là kỹ năng sử dụng công cụ, năng lực số còn bao gồm tư duy phản biện, đạo đức số và khả năng thích ứng với sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ.

Khái niệm này không chỉ được sử dụng trong lĩnh vực giáo dục mà còn là một năng lực cốt lõi trong lao động và đời sống hàng ngày. Digital competence được xây dựng dựa trên ba trụ cột: kiến thức (biết cái gì), kỹ năng (làm được gì), và thái độ (cách tiếp cận và hành động có trách nhiệm). Nó là một cấu phần thiết yếu của học tập suốt đời và hội nhập xã hội trong bối cảnh toàn cầu hóa và số hóa mạnh mẽ.

Theo Ủy ban Châu Âu, Digital competence có thể được hiểu rộng hơn như một tập hợp năng lực cần thiết để sử dụng phương tiện kỹ thuật số trong học tập, công việc và đời sống công dân. Đây là yếu tố nền tảng để giảm bất bình đẳng kỹ thuật số và tăng cường khả năng tiếp cận tri thức của người dân. Tham khảo thêm tại European Commission – Digital Skills.

Các thành phần chính của năng lực số

Khung năng lực DigComp 2.2 – Digital Competence Framework for Citizens do Trung tâm Nghiên cứu chung của Ủy ban Châu Âu phát triển đã chỉ rõ năng lực số được cấu trúc thành 5 lĩnh vực cốt lõi, bao gồm tổng cộng 21 năng lực cụ thể. Mỗi lĩnh vực thể hiện một khía cạnh quan trọng trong việc sử dụng công nghệ số một cách có hiệu quả, an toàn và có đạo đức.

Các lĩnh vực chính trong khung DigComp bao gồm:

• 1. Thông tin và hiểu biết dữ liệu: Tìm kiếm, đánh giá, quản lý và tổ chức thông tin một cách có hệ thống. Biết cách xác định nguồn tin đáng tin cậy và tránh thông tin sai lệch.
• 2. Giao tiếp và hợp tác: Sử dụng các nền tảng số để trao đổi, làm việc nhóm, phát triển cộng đồng, và đảm bảo an toàn trong các tương tác số.
• 3. Tạo nội dung số: Soạn thảo, chỉnh sửa, và chia sẻ văn bản, hình ảnh, âm thanh, video hoặc mã lập trình; hiểu biết cơ bản về bản quyền và cấp phép sử dụng.
• 4. An toàn: Nhận diện rủi ro trong môi trường số và áp dụng các biện pháp bảo vệ thiết bị, dữ liệu, sức khỏe và an toàn cá nhân.
• 5. Giải quyết vấn đề: Sử dụng công nghệ để giải quyết các tình huống trong công việc và cuộc sống, cập nhật kiến thức kỹ thuật số và đổi mới sáng tạo.

Bảng tóm tắt 5 thành phần năng lực chính theo DigComp:

Lĩnh vực	Nội dung tiêu biểu
Thông tin và dữ liệu	Tìm kiếm, đánh giá, tổ chức thông tin
Giao tiếp và hợp tác	Trao đổi qua nền tảng số, hợp tác trực tuyến
Tạo nội dung số	Chỉnh sửa, thiết kế, lập trình cơ bản
An toàn	Bảo mật thiết bị, dữ liệu và sức khỏe
Giải quyết vấn đề	Khắc phục sự cố kỹ thuật, cập nhật công nghệ

Các khung năng lực số quốc tế

Nhiều tổ chức giáo dục và chính phủ đã phát triển các khung năng lực số nhằm chuẩn hóa yêu cầu và hướng dẫn đào tạo, đánh giá trên toàn cầu. Trong số đó, DigComp của Liên minh Châu Âu là một trong những hệ thống được công nhận và áp dụng rộng rãi nhất, với phiên bản mới nhất là DigComp 2.2 phát hành năm 2022. Khung này được ứng dụng trong thiết kế chương trình đào tạo, chính sách giáo dục, và khảo sát năng lực lao động số.

Các khung tiêu biểu khác gồm:

• UNESCO ICT-CFT: Khung năng lực ICT dành cho giáo viên, chú trọng vào việc lồng ghép công nghệ vào chương trình giảng dạy để nâng cao hiệu quả học tập. Xem thêm tại UNESCO
• DigCompEdu: Phiên bản mở rộng dành riêng cho ngành giáo dục, hỗ trợ giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục nâng cao kỹ năng số trong bối cảnh chuyển đổi số học đường. Chi tiết tại JRC
• ISTE Standards: Tiêu chuẩn của Hiệp hội Công nghệ giáo dục quốc tế (ISTE) dành cho học sinh, giáo viên và quản lý giáo dục ở Mỹ. Tập trung vào tư duy sáng tạo và giải quyết vấn đề bằng công nghệ.

Các khung này không chỉ hỗ trợ định hình chương trình giảng dạy mà còn là công cụ để đánh giá năng lực kỹ thuật số trong môi trường học thuật và doanh nghiệp.

Ứng dụng của năng lực số

Năng lực số không còn là kỹ năng phụ trợ mà đã trở thành một yêu cầu tất yếu trong mọi lĩnh vực của đời sống. Trong giáo dục, học sinh và sinh viên cần sử dụng công cụ số để học trực tuyến, tìm tài liệu, hoàn thành bài tập và cộng tác nhóm. Giáo viên cần biết khai thác nền tảng LMS, công cụ tạo học liệu số và công nghệ đánh giá từ xa.

Trong môi trường công việc, năng lực số cho phép người lao động sử dụng phần mềm quản lý, bảng tính, nền tảng cộng tác (như Slack, Teams, Notion), thực hiện phân tích dữ liệu và quản lý dự án. Đây là yếu tố cạnh tranh quan trọng trong thị trường việc làm hiện đại, đặc biệt với xu hướng làm việc từ xa và chuyển đổi số.

Ngoài ra, năng lực số còn ảnh hưởng đến sự tham gia xã hội của công dân. Việc truy cập dịch vụ công trực tuyến, bảo vệ quyền riêng tư số, tiếp cận thông tin minh bạch và tham gia thảo luận xã hội qua các nền tảng số là những biểu hiện rõ ràng của một công dân số có trách nhiệm và hiệu quả.

Lợi ích của việc phát triển năng lực số

Phát triển năng lực số mang lại lợi ích thiết thực trên cả bình diện cá nhân và xã hội. Với cá nhân, đây là chìa khóa để thích ứng với môi trường học tập, làm việc và sinh hoạt ngày càng gắn kết với công nghệ. Người có năng lực số tốt có thể tiếp cận tri thức dễ dàng, sử dụng thành thạo các công cụ hỗ trợ tư duy, quản lý thời gian hiệu quả và tăng năng suất trong công việc.

Ở cấp độ tổ chức, việc nhân viên có năng lực số sẽ góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh, cải thiện quy trình vận hành, tăng khả năng đổi mới sáng tạo và duy trì kết nối linh hoạt trong các mô hình làm việc đa địa điểm, đặc biệt là trong mô hình hybrid và remote work. Về phía xã hội, nâng cao năng lực số giúp thúc đẩy chuyển đổi số toàn diện, giảm bất bình đẳng về tiếp cận thông tin và tăng cường sự tham gia dân chủ trong môi trường trực tuyến.

Danh sách lợi ích tiêu biểu:

• Nâng cao hiệu quả học tập và làm việc.
• Thích nghi nhanh với công nghệ mới và các công cụ số.
• Chủ động bảo vệ quyền riêng tư và an toàn dữ liệu cá nhân.
• Thúc đẩy tư duy phản biện và ra quyết định có cơ sở dữ liệu.
• Tăng khả năng hội nhập quốc tế trong giáo dục và thị trường lao động.

Thách thức trong việc phát triển năng lực số

Dù có nhiều lợi ích, việc phát triển năng lực số vẫn gặp phải không ít thách thức, đặc biệt trong các nhóm dân cư có mức độ tiếp cận công nghệ thấp. Khoảng cách số (digital divide) là một vấn đề mang tính toàn cầu, xuất phát từ sự bất bình đẳng về hạ tầng công nghệ, điều kiện kinh tế, trình độ học vấn và khả năng sử dụng ngôn ngữ kỹ thuật số. Điều này dẫn đến tình trạng một bộ phận dân cư không thể tiếp cận các dịch vụ công, giáo dục số hoặc cơ hội nghề nghiệp hiện đại.

Thách thức còn đến từ chính sự phát triển nhanh chóng và thay đổi liên tục của công nghệ. Nhiều cá nhân cảm thấy quá tải thông tin, thiếu khả năng phân tích và đánh giá độ tin cậy của nguồn dữ liệu. Ngoài ra, nguy cơ mất an toàn mạng, bị lạm dụng dữ liệu cá nhân, và ảnh hưởng tiêu cực của mạng xã hội đến sức khỏe tâm lý cũng là những khía cạnh cần được kiểm soát chặt chẽ.

Bảng tổng hợp các thách thức chính:

Thách thức	Mô tả
Khoảng cách số	Chênh lệch về tiếp cận thiết bị và mạng internet giữa các nhóm dân cư
Thiếu kỹ năng đánh giá thông tin	Dễ bị ảnh hưởng bởi tin giả, nội dung sai lệch
Thay đổi công nghệ nhanh	Khó cập nhật kiến thức kịp thời, dễ lạc hậu
Vấn đề an toàn và đạo đức số	Nguy cơ bị lộ dữ liệu cá nhân, bạo lực mạng, lạm dụng thông tin

Đo lường và đánh giá năng lực số

Để xây dựng các chương trình đào tạo và chính sách hỗ trợ phù hợp, việc đo lường và đánh giá năng lực số là rất quan trọng. Nhiều quốc gia và tổ chức đã phát triển bộ công cụ đánh giá dựa trên khung năng lực DigComp, với các mức độ thành thạo từ A1 (cơ bản) đến C2 (nâng cao). Mỗi năng lực được đánh giá theo ba chiều: kiến thức, kỹ năng và thái độ.

Các công cụ đánh giá phổ biến hiện nay bao gồm:

• SELFIE: Công cụ tự đánh giá cho trường học và tổ chức giáo dục, hỗ trợ xác định mức độ số hóa và đề xuất cải tiến. Xem tại SELFIE EU
• DigiCompSAT: Bộ công cụ chuẩn hóa để tự đánh giá năng lực số của cá nhân dựa trên DigComp 2.2. Tham khảo chi tiết
• ICDL (International Computer Driving License): Chứng chỉ kỹ năng CNTT được công nhận toàn cầu, đo lường năng lực số thực hành.

Việc đánh giá có thể thực hiện định kỳ để xác định sự tiến bộ và cá nhân hóa lộ trình đào tạo. Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp cũng sử dụng các bài kiểm tra kỹ năng số như một phần trong tuyển dụng và đào tạo nội bộ.

Chiến lược phát triển năng lực số

Việc phát triển năng lực số bền vững cần có sự phối hợp giữa chính sách công, hệ thống giáo dục và các chương trình đào tạo cộng đồng. Một chiến lược toàn diện bao gồm ba trụ cột chính: tăng khả năng tiếp cận công nghệ, cải thiện chất lượng đào tạo kỹ năng số, và thúc đẩy tư duy đạo đức, phê phán khi sử dụng công nghệ.

Một số giải pháp phổ biến được áp dụng gồm:

• Tích hợp năng lực số vào chương trình giáo dục chính khóa từ tiểu học đến đại học.
• Cung cấp khóa học ngắn hạn, MOOC, và chứng chỉ nghề về kỹ năng số cho người trưởng thành.
• Hỗ trợ hạ tầng kỹ thuật và thiết bị cho các vùng sâu vùng xa, nhóm yếu thế.
• Phát triển nền tảng học tập trực tuyến quốc gia và công cụ đánh giá mở.

Nhiều quốc gia đã đưa năng lực số vào chiến lược phát triển quốc gia, như "Digital Skills and Jobs Coalition" của EU hay "Digital Literacy for All" của UNESCO. Các tổ chức như OECD và World Economic Forum cũng nhấn mạnh vai trò của năng lực số trong nền kinh tế số tương lai.

Kết luận

Digital competence là một năng lực nền tảng, không thể thiếu trong thế kỷ 21. Việc sở hữu và phát triển năng lực số không chỉ giúp mỗi cá nhân làm việc và học tập hiệu quả hơn, mà còn góp phần xây dựng một xã hội số bình đẳng, bền vững và nhân văn. Trong bối cảnh biến động công nghệ liên tục, đầu tư cho năng lực số chính là đầu tư cho tương lai của con người và quốc gia.