Alzheimer là gì? Các nghiên cứu khoa học về Alzheimer

Alzheimer là gì?

Bệnh Alzheimer là một rối loạn thoái hóa thần kinh tiến triển, ảnh hưởng nghiêm trọng đến trí nhớ, tư duy, hành vi và khả năng thực hiện các hoạt động hàng ngày. Đây là dạng phổ biến nhất của chứng sa sút trí tuệ (dementia), chiếm khoảng 60-70% tổng số ca trên toàn cầu. Alzheimer thường bắt đầu ở độ tuổi sau 65, mặc dù một số trường hợp khởi phát sớm có thể xảy ra trước tuổi này.

Tên gọi của bệnh được đặt theo bác sĩ người Đức Alois Alzheimer, người đầu tiên mô tả trường hợp bệnh lý đặc biệt này vào năm 1906. Khi khám nghiệm một bệnh nhân nữ tử vong vì rối loạn trí nhớ nghiêm trọng, ông phát hiện các mảng protein lạ và sự xoắn bất thường trong tế bào thần kinh – hai đặc điểm chính sau này trở thành dấu ấn của bệnh Alzheimer.

Cơ chế bệnh sinh và các yếu tố sinh học

Bệnh Alzheimer là kết quả của sự thay đổi bệnh lý phức tạp trong não, trong đó hai thành phần protein chính đóng vai trò trung tâm:

• Mảng amyloid-beta: Được hình thành từ sự phân cắt bất thường của protein amyloid precursor (APP), các mảnh amyloid-beta tích tụ thành các mảng ngoại bào, gây độc cho tế bào thần kinh và gây ra viêm thần kinh.
• Đám rối neurofibrillary: Là do sự tích tụ bất thường của protein tau bên trong tế bào thần kinh. Protein tau bình thường giúp ổn định cấu trúc vi ống trong neuron, nhưng khi bị phosphoryl hóa quá mức, chúng xoắn lại thành sợi, làm tắc nghẽn vận chuyển nội bào.

Kết quả của quá trình này là sự chết tế bào thần kinh lan rộng, đặc biệt ở vùng hippocampus – trung tâm lưu trữ ký ức trong não. Sự teo não (cerebral atrophy) cũng có thể được quan sát rõ qua hình ảnh học.

Yếu tố nguy cơ

Một số yếu tố làm tăng khả năng phát triển Alzheimer:

• Tuổi tác: Yếu tố nguy cơ lớn nhất. Nguy cơ mắc bệnh tăng gấp đôi sau mỗi 5 năm kể từ tuổi 65.
• Di truyền: Gen APOE-e4 là yếu tố di truyền nguy cơ cao nhất. Ngoài ra, các dạng di truyền hiếm như Alzheimer khởi phát sớm liên quan đến gen APP, PSEN1 và PSEN2.
• Bệnh tim mạch: Tăng huyết áp, tăng cholesterol, đái tháo đường type 2 và béo phì đều liên quan đến tăng nguy cơ.
• Lối sống: Hút thuốc, lười vận động, ăn uống không lành mạnh, cô lập xã hội và thiếu hoạt động trí tuệ đều là yếu tố nguy cơ.
• Chấn thương sọ não: Các chấn thương nghiêm trọng vùng đầu làm tăng nguy cơ hình thành các protein bất thường trong não.

Triệu chứng lâm sàng

Triệu chứng của Alzheimer phát triển dần theo thời gian, bắt đầu từ nhẹ đến nặng:

Giai đoạn sớm

• Hay quên các sự kiện hoặc thông tin mới học.
• Lặp đi lặp lại cùng một câu hỏi.
• Khó theo dõi các cuộc hội thoại.
• Mất khả năng định hướng không gian nhẹ.

Giai đoạn trung bình

• Khó khăn trong các hoạt động hàng ngày (quản lý tiền bạc, đi chợ, nấu ăn).
• Thay đổi hành vi và cảm xúc: lo âu, dễ kích động, trầm cảm, hoang tưởng nhẹ.
• Gặp vấn đề với ngôn ngữ, ví dụ tìm từ khó khăn.

Giai đoạn nặng

• Mất hoàn toàn trí nhớ ngắn hạn và dài hạn.
• Không nhận ra người thân.
• Không thể tự chăm sóc bản thân, mất kiểm soát tiểu tiện.
• Giảm cân, đi lại khó khăn, cuối cùng có thể nằm liệt giường.

Chẩn đoán Alzheimer

Chẩn đoán bệnh Alzheimer là một quy trình toàn diện, bao gồm:

• Đánh giá nhận thức qua các bài test như MMSE hoặc MoCA (Montreal Cognitive Assessment).
• Khám thần kinh để kiểm tra phản xạ, vận động, cảm giác.
• Chụp MRI não để loại trừ nguyên nhân khác (đột quỵ, u não, não úng thủy...)
• Chụp PET amyloid hoặc tau nếu nghi ngờ sớm.
• Xét nghiệm dịch não tủy để đo nồng độ amyloid-beta và tau – một chỉ dấu sinh học tiềm năng.

Điều trị hiện tại

Không có phương pháp chữa khỏi Alzheimer, nhưng các chiến lược điều trị hiện nay nhằm làm chậm tiến triển và cải thiện chất lượng sống. Gồm hai hướng:

1. Điều trị bằng thuốc

• Chất ức chế acetylcholinesterase như Donepezil, Rivastigmine, Galantamine giúp tăng dẫn truyền thần kinh cholinergic.
• Thuốc đối vận NMDA như Memantine giúp điều hòa glutamate – chất kích thích thần kinh, tránh gây độc tế bào.
• Thuốc sinh học mới: Aducanumab (Biogen) và Lecanemab (Eisai) là thuốc kháng thể đơn dòng giúp loại bỏ amyloid khỏi não, được FDA phê duyệt có điều kiện. Xem thêm thông tin tại FDA.gov.

2. Hỗ trợ phi dược lý

• Liệu pháp nhận thức và hành vi.
• Hoạt động xã hội và luyện trí nhớ.
• Hỗ trợ gia đình và chăm sóc dài hạn.

Chiến lược phòng ngừa

Dù không thể phòng ngừa tuyệt đối, các nghiên cứu cho thấy việc thay đổi lối sống có thể làm giảm đáng kể nguy cơ mắc bệnh. Một nghiên cứu lớn của The Lancet Commission chỉ ra rằng có thể phòng tránh đến 40% ca sa sút trí tuệ nếu kiểm soát tốt các yếu tố nguy cơ.

Khuyến nghị phòng ngừa bao gồm:

• Tham gia hoạt động trí tuệ đều đặn: học ngoại ngữ, giải ô chữ, đọc sách chuyên sâu.
• Chế độ ăn uống giàu chất chống oxy hóa (Địa Trung Hải hoặc MIND diet).
• Vận động thể chất ít nhất 150 phút mỗi tuần.
• Ngủ sâu và đủ 7–8 tiếng mỗi đêm.
• Giữ kết nối xã hội, hạn chế cô lập tâm lý.
• Kiểm soát tốt huyết áp, tiểu đường, béo phì.

Thống kê và gánh nặng toàn cầu

Thống kê từ Alzheimer’s Disease International năm 2024 cho biết:

• Ước tính có hơn 55 triệu người trên thế giới sống chung với chứng sa sút trí tuệ, và con số này sẽ tăng lên 139 triệu vào năm 2050.
• Chi phí toàn cầu cho chăm sóc sa sút trí tuệ ước tính vượt $1.3 nghìn tỷ USD mỗi năm, tương đương GDP của một quốc gia trung bình.
• 70% người chăm sóc là thành viên trong gia đình, nhiều người phải từ bỏ công việc để chăm sóc người thân mắc Alzheimer.

Nghiên cứu hiện tại và tương lai

Lĩnh vực nghiên cứu Alzheimer đang phát triển nhanh chóng với nhiều hướng đi triển vọng:

• Vaccine ngừa Alzheimer: Một số loại vaccine đang được thử nghiệm giai đoạn lâm sàng nhằm tạo miễn dịch với protein amyloid hoặc tau.
• Chỉnh sửa gen (CRISPR): Nghiên cứu khả năng loại bỏ gen APOE-e4 hoặc điều chỉnh biểu hiện gen nguy cơ.
• Trí tuệ nhân tạo: AI đang được dùng để phát hiện dấu hiệu sớm qua MRI, phân tích lời nói, thậm chí qua nét mặt và hành vi.
• Vai trò của hệ vi sinh vật đường ruột: Một số nghiên cứu chỉ ra vi khuẩn đường ruột có thể ảnh hưởng đến viêm thần kinh qua trục ruột–não.

Mô hình sinh học

Một mô hình đơn giản mô tả quá trình phân rã dẫn truyền thần kinh trong Alzheimer:

$\frac{dC(t)}{dt} = -k C(t) + I(t)$

Trong đó:

• $C(t)$: Nồng độ chất dẫn truyền thần kinh tại thời điểm $t$
• $k$: Hằng số biểu thị tốc độ phân rã
• $I(t)$: Nguồn kích thích (tín hiệu đầu vào từ neuron khác)

Ở bệnh nhân Alzheimer, $k$ tăng lên do mất enzyme hoặc tổn thương synapse, khiến $C(t)$ giảm nhanh hơn, làm suy yếu quá trình dẫn truyền thần kinh.

Kết luận

Alzheimer là một bệnh lý phức tạp, không chỉ là thách thức về mặt y học mà còn mang lại gánh nặng tâm lý, xã hội và kinh tế đáng kể. Việc hiểu rõ cơ chế bệnh, nhận biết sớm và có chiến lược chăm sóc hiệu quả sẽ giúp kéo dài chất lượng sống cho người bệnh và giảm thiểu áp lực lên gia đình và xã hội. Tăng cường đầu tư vào nghiên cứu khoa học và giáo dục cộng đồng là yếu tố then chốt để ứng phó với "đại dịch ngầm" này trong thế kỷ 21.