Tiểu đường thai kỳ là gì? Các nghiên cứu khoa học về Tiểu đường thai kỳ

Tiểu đường thai kỳ là gì?

Tiểu đường thai kỳ (Gestational Diabetes Mellitus - GDM) là tình trạng rối loạn chuyển hóa glucose được chẩn đoán lần đầu tiên trong thai kỳ, thường sau tuần thứ 24. Không giống như tiểu đường type 1 hay type 2, GDM không phải là bệnh tiểu đường mạn tính, mà thường là tình trạng tạm thời và sẽ biến mất sau sinh. Tuy nhiên, nó vẫn có thể gây ra nhiều rủi ro nghiêm trọng cho sức khỏe của cả mẹ và thai nhi nếu không được kiểm soát đúng cách.

GDM xảy ra khi cơ thể người mẹ không thể sản xuất đủ insulin để đáp ứng nhu cầu tăng cao trong thai kỳ. Insulin là một hormone giúp tế bào hấp thụ đường từ máu để chuyển hóa thành năng lượng. Khi insulin không đủ hoặc hoạt động không hiệu quả, lượng đường trong máu sẽ tăng cao, dẫn đến tiểu đường thai kỳ.

Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh

Trong thai kỳ, nhau thai tiết ra nhiều hormone như estrogen, progesterone, cortisol và human placental lactogen, các hormone này có thể gây ra tình trạng kháng insulin – tức là làm giảm khả năng của tế bào trong việc sử dụng insulin. Để bù lại, tuyến tụy của người mẹ cần tăng sản xuất insulin gấp 2–3 lần. Nếu cơ thể không thể đáp ứng nhu cầu này, đường huyết sẽ tăng, dẫn đến GDM.

Về mặt sinh lý, mức độ kháng insulin thường bắt đầu tăng đáng kể từ tuần thứ 20 trở đi. Vì vậy, thời điểm sàng lọc tiểu đường thai kỳ lý tưởng là vào khoảng tuần thứ 24–28 của thai kỳ.

Các yếu tố nguy cơ

Bất kỳ phụ nữ mang thai nào cũng có thể bị GDM, nhưng nguy cơ sẽ cao hơn nếu có một hoặc nhiều yếu tố sau:

• Chỉ số BMI cao (thừa cân hoặc béo phì)
• Tiền sử gia đình mắc bệnh tiểu đường type 2
• Tuổi mẹ trên 25–30 tuổi khi mang thai
• Tiền sử sinh con nặng cân (> 4kg)
• Tiền sử sảy thai, thai lưu không rõ nguyên nhân
• Tiền sử GDM trong lần mang thai trước
• Hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS)
• Chủng tộc có nguy cơ cao: người châu Á, gốc Phi, Mỹ Latin,...

Triệu chứng và dấu hiệu

Phần lớn các trường hợp tiểu đường thai kỳ không có triệu chứng rõ rệt. Điều này khiến việc phát hiện phụ thuộc nhiều vào sàng lọc và xét nghiệm. Tuy nhiên, một số thai phụ có thể gặp các dấu hiệu gợi ý như:

• Khát nước nhiều
• Đi tiểu nhiều hơn bình thường
• Thường xuyên thấy mệt mỏi hoặc đói cồn cào
• Thị lực mờ tạm thời
• Viêm âm đạo tái phát do nhiễm nấm men

Chẩn đoán tiểu đường thai kỳ

GDM được chẩn đoán dựa trên các xét nghiệm dung nạp glucose. Hai phương pháp phổ biến được áp dụng là:

1. Phương pháp một bước (One-step OGTT)

Thai phụ nhịn ăn từ 8 giờ, sau đó uống 75g glucose. Đường huyết được đo tại ba thời điểm: lúc đói, sau 1 giờ và sau 2 giờ. GDM được chẩn đoán nếu có ít nhất một giá trị vượt ngưỡng:

• Đói: $\geq 92 \, \text{mg/dL}$
• Sau 1 giờ: $\geq 180 \, \text{mg/dL}$
• Sau 2 giờ: $\geq 153 \, \text{mg/dL}$

2. Phương pháp hai bước (Two-step screening)

Áp dụng phổ biến tại Mỹ. Bước đầu tiên là test glucose 50g (không cần nhịn ăn). Nếu kết quả ≥140 mg/dL, tiến hành xét nghiệm OGTT 100g kéo dài 3 giờ. GDM được xác định nếu ≥2 trong số 4 giá trị sau vượt ngưỡng:

• Đói: $\geq 95 \, \text{mg/dL}$
• Sau 1 giờ: $\geq 180 \, \text{mg/dL}$
• Sau 2 giờ: $\geq 155 \, \text{mg/dL}$
• Sau 3 giờ: $\geq 140 \, \text{mg/dL}$

Chi tiết tại: ACOG Clinical Guidelines

Biến chứng tiềm ẩn

Đối với mẹ

• Tăng nguy cơ tiền sản giật và sản giật
• Nguy cơ cao sinh mổ do thai to
• Đái tháo đường type 2 sau sinh (nguy cơ gấp 7 lần người bình thường)
• Nguy cơ tái phát GDM trong các lần mang thai sau

Đối với thai nhi

• Thai to (macrosomia), tăng nguy cơ sang chấn khi sinh
• Hạ đường huyết sơ sinh do tăng tiết insulin
• Suy hô hấp do chưa trưởng thành phổi
• Vàng da sơ sinh, đa hồng cầu, hạ calci máu
• Nguy cơ béo phì và kháng insulin khi trưởng thành

Chiến lược điều trị và quản lý

1. Chế độ ăn và dinh dưỡng

Điều chỉnh chế độ ăn là bước đầu tiên và quan trọng nhất. Nguyên tắc cơ bản:

• Ăn chia 5–6 bữa nhỏ/ngày để duy trì đường huyết ổn định
• Giảm carbohydrate tinh chế (cơm trắng, đường, bánh ngọt)
• Tăng thực phẩm giàu chất xơ: rau xanh, đậu, ngũ cốc nguyên hạt
• Hạn chế thực phẩm nhiều chất béo bão hòa

2. Hoạt động thể chất

Vận động nhẹ nhàng như đi bộ, yoga cho bà bầu giúp tăng nhạy cảm insulin và kiểm soát đường huyết. Mỗi ngày nên duy trì ít nhất 30 phút tập luyện vừa phải.

3. Theo dõi đường huyết

Thai phụ nên đo đường huyết 4 lần/ngày: buổi sáng lúc đói và sau mỗi bữa ăn. Mục tiêu đường huyết theo CDC:

• Trước ăn: $< 95 \, \text{mg/dL}$
• Sau ăn 1 giờ: $< 140 \, \text{mg/dL}$
• Sau ăn 2 giờ: $< 120 \, \text{mg/dL}$

4. Dùng thuốc hoặc insulin

Nếu chế độ ăn và vận động không đạt mục tiêu đường huyết, bác sĩ có thể chỉ định:

• Insulin: an toàn trong thai kỳ, không qua nhau thai
• Thuốc đường uống: như metformin hoặc glyburide (dưới chỉ định chuyên khoa)

Chăm sóc sau sinh

GDM thường biến mất sau sinh, nhưng cần theo dõi chặt chẽ:

• Kiểm tra đường huyết sau sinh 6–12 tuần bằng xét nghiệm OGTT
• Nếu bình thường, kiểm tra định kỳ mỗi 1–3 năm
• Duy trì cân nặng hợp lý, ăn uống lành mạnh, tiếp tục vận động
• Trẻ sinh ra từ mẹ bị GDM nên được theo dõi nguy cơ béo phì, kháng insulin sớm

Kết luận

Tiểu đường thai kỳ là một tình trạng phổ biến nhưng có thể kiểm soát được nếu phát hiện kịp thời. Bằng cách sàng lọc đúng thời điểm, điều chỉnh lối sống và theo dõi thường xuyên, thai phụ có thể giảm thiểu rủi ro cho cả mẹ và con. Điều quan trọng là không xem nhẹ GDM ngay cả khi nó có thể biến mất sau sinh, bởi nó là chỉ dấu cho nguy cơ tiểu đường mạn tính sau này.

Tài liệu và nguồn tham khảo

• American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG)
• Centers for Disease Control and Prevention (CDC)
• Endocrine Society - Gestational Diabetes
• National Health Service (NHS) - Gestational Diabetes
• Mayo Clinic - Gestational Diabetes