Somatostatin là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu chung về Somatostatin

Somatostatin là một peptide điều hòa sinh học được phát hiện lần đầu vào năm 1973, với vai trò chính là ức chế sự bài tiết của nhiều hormone quan trọng như hormone tăng trưởng (GH), insulin và glucagon. Peptide này được tổng hợp bởi tế bào δ (delta) trong tuyến tụy và tế bào thần kinh trong vùng dưới đồi. Somatostatin tồn tại dưới hai dạng chính: dạng 14 amino acid (SS-14) và dạng 28 amino acid (SS-28), khác nhau về thời gian bán hủy và phổ hoạt động.

Vai trò sinh học của Somatostatin rất đa dạng, liên quan đến điều hòa bài tiết nội tiết, chức năng tiêu hóa và tác động lên hệ thần kinh trung ương. Nhờ khả năng ức chế hormone và peptide khác, Somatostatin đóng vai trò cân bằng nội môi và bảo vệ cơ thể khỏi sự tăng tiết hormone quá mức. Thông tin chi tiết về cấu trúc và hoạt tính có thể tham khảo tại PubChem.

Trong nghiên cứu lâm sàng, Somatostatin và các analog của nó đã được ứng dụng rộng rãi trong điều trị các bệnh lý nội tiết và tiêu hóa, chẳng hạn như acromegaly, u thần kinh nội tiết và xuất huyết tiêu hóa. Tính đa tác dụng của peptide này khiến nó trở thành đối tượng nghiên cứu hấp dẫn trong các lĩnh vực dược lý và y sinh.

Cấu trúc phân tử và tổng hợp

Somatostatin tồn tại dưới hai isoform chính: SS-14 gồm 14 amino acid và SS-28 gồm 28 amino acid. Phiên bản SS-28 được tổng hợp trước, sau đó bị cắt tách để sinh ra SS-14. Hai dạng này có sự khác biệt về thời gian bán hủy và ái lực liên kết với các thụ thể khác nhau.

Isoform	Số amino acid	Thời gian bán hủy (plasma)
SS-14	14	1–2 phút
SS-28	28	3–4 phút

Quá trình tổng hợp bắt đầu từ gen SST trên nhiễm sắc thể 3, cho tiền chất preprosomatostatin gồm 116 amino acid. Sau đó, enzym prohormone convertase cắt tách để tạo ra prosomatostatin và cuối cùng là hai sản phẩm hoạt động SS-14 và SS-28. Tổng hợp diễn ra chủ yếu tại tế bào δ tuyến tụy và neuron vùng dưới đồi, nơi peptide được chứa trong túi tiết và giải phóng theo đáp ứng tín hiệu nội tiết hay thần kinh.

Thành phần amino acid của SS-14 có tính chất vòng do liên kết disulfide giữa hai cysteine, giúp ổn định cấu trúc không gian. Sự khác biệt về chiều dài chuỗi giữa SS-14 và SS-28 ảnh hưởng đến độ bền và khả năng khuếch tán trong mô, từ đó điều chỉnh phổ tác động sinh học.

Thụ thể Somatostatin

Somatostatin hoạt động qua năm loại thụ thể G-protein (SSTR1–SSTR5), mỗi loại có một phân bố mô và ái lực liên kết riêng. Sự đa dạng này cho phép Somatostatin kiểm soát nhiều chức năng sinh lý khác nhau:

• SSTR1: Tập trung ở não bộ và ruột, ức chế bài tiết GH.
• SSTR2: Phổ biến nhất, có mặt ở tụy, tuyến yên và mô u thần kinh nội tiết.
• SSTR3: Hình thành lỗ màng nhân, liên quan đến quá trình apoptosis.
• SSTR4: Chủ yếu ở phổi và ruột, vai trò trong điều hòa viêm.
• SSTR5: Tập trung ở tuyến yên, điều chỉnh bài tiết TSH và GH.

Mỗi thụ thể liên kết với phân tử Gαi/o, ức chế adenylate cyclase và làm giảm nồng độ cAMP nội bào. Sự khác biệt về ái lực giữa các isoform Somatostatin đối với từng SSTR quyết định hiệu quả điều trị khi sử dụng các analog chuyên biệt.

Thông tin chi tiết về phân bố và đặc tính liên kết có thể xem tại Nature Reviews Endocrinology, cung cấp phân tích chuyên sâu về vai trò của từng thụ thể trong bệnh lý u thần kinh nội tiết.

Cơ chế hoạt động

Sau khi gắn vào thụ thể SSTR trên màng tế bào, Somatostatin gây thay đổi cấu hình thụ thể, kích hoạt phân tử Gαi/o và ức chế enzym adenylate cyclase. Kết quả là giảm tổng hợp cAMP nội bào, dẫn đến giảm kích hoạt protein kinase A (PKA) và các con đường tín hiệu phụ thuộc cAMP.

Song song đó, Somatostatin điều hòa hoạt động kênh ion, đặc biệt là kênh Ca²⁺ và K⁺, làm giảm sự khử cực màng và ức chế phóng thích hormone. Ngoài ra, peptide này còn tác động lên đường MAPK/ERK, qua đó ảnh hưởng đến quá trình sinh trưởng và phân chia tế bào:

$G_{\alpha i/o} \;\to\; \downarrow \mathrm{AC} \;\to\; \downarrow [\mathrm{cAMP}] \;\to\; \downarrow \mathrm{PKA} \;\to\; \downarrow \mathrm{Ca^{2+}\;influx}$

Đường tín hiệu qua MAPK/ERK được điều hòa bởi Somatostatin thông qua ức chế phosphorylation của ERK1/2, từ đó hạn chế biểu hiện gen liên quan đến tăng sinh tế bào và cảm ứng apoptosis. Cơ chế kép này giải thích tại sao Somatostatin và analog của nó có hiệu quả trong điều trị u thần kinh nội tiết và các bệnh lý tăng sinh khác.

Vai trò sinh lý

Somatostatin tham gia điều hòa cân bằng nội tiết bằng cách ức chế bài tiết hormone tăng trưởng (GH), hormone tuyến giáp kích thích (TSH), insulin, glucagon và nhiều peptide tiêu hóa khác. Tại tuyến yên, Somatostatin do tế bào thần kinh vùng dưới đồi tiết ra ức chế sự phóng thích GH từ tế bào somatotrophs. Ở tuyến tụy, peptide này giảm bài tiết insulin và glucagon, góp phần ổn định đường huyết sau ăn.

Trong đường tiêu hóa, Somatostatin làm giảm nhu động ruột và tiết dịch vị bằng cách ức chế phóng thích gastrin, secretin và motilin. Quá trình này kéo dài thời gian tiêu hóa và hấp thu thức ăn, đồng thời bảo vệ niêm mạc khỏi sự kích thích quá mức của axit và enzyme. Ngoài ra, Somatostatin còn ức chế tiết các chất nhầy và dịch mật, điều hòa áp lực tĩnh mạch cửa.

• Ức chế phóng thích hormone: GH, TSH, insulin, glucagon.
• Giảm nhu động ruột và tiết dịch tiêu hóa.
• Điều hòa áp lực mạch máu và tính thấm mao mạch.
• Chống tăng sinh tế bào, điều hòa miễn dịch qua ức chế cytokine.

Ứng dụng lâm sàng

Somatostatin và các analog được dùng trong điều trị acromegaly, một rối loạn do tăng sản xuất GH. Octreotide và Lanreotide ức chế hiệu quả GH, giảm triệu chứng lâm sàng và kích thước khối u tuyến yên. Liều dùng thường từ 20–30 µg tiêm dưới da mỗi 8–12 giờ hoặc 20 mg tiêm bắp mỗi 4 tuần dưới dạng depot.

Trong u thần kinh nội tiết (neuroendocrine tumors – NETs), thuốc analog Somatostatin làm chậm tiến triển khối u và giảm triệu chứng tăng tiết hormone như flushing và tiêu chảy. Pasireotide, với phổ liên kết rộng hơn, chứng tỏ hiệu quả cao hơn ở một số dạng NETs kháng các analog thế hệ cũ.

Somatostatin còn được chỉ định cấp cứu trong xuất huyết tiêu hóa do giãn tĩnh mạch thực quản bằng cách giảm áp lực tĩnh mạch cửa và giảm lưu lượng máu tới gan. Liều truyền tĩnh mạch thường 250 µg/giờ, tiếp tục 5–7 ngày hoặc đến khi cầm máu hoàn toàn (FDA Sandostatin® LAR).

Analog và các thuốc gắn thụ thể

Các analog Somatostatin chủ yếu là Octreotide, Lanreotide và Pasireotide. Chúng có chuỗi amino acid biến đổi để kéo dài thời gian bán hủy và tăng ái lực với các SSTR nhất định:

Thuốc	Thụ thể chính (SSTR)	Thời gian bán hủy	Đường dùng
Octreotide	SSTR2, SSTR5	90–120 phút	Tiêm dưới da / truyền tĩnh mạch
Lanreotide	SSTR2	6–8 ngày (depot)	Tiêm bắp mỗi 4 tuần
Pasireotide	SSTR1–SSTR5	12 giờ (tiêm)	Tiêm dưới da / depot

• Octreotide: ưu tiên điều trị chảy máu tiêu hóa, acromegaly.
• Lanreotide: liều lâu dài cho NETs và acromegaly ổn định.
• Pasireotide: lựa chọn cho bệnh nhân kháng thuốc analog thế hệ đầu.

Phương pháp đo lường Somatostatin

Đo lường Somatostatin trong huyết tương thường sử dụng kỹ thuật miễn dịch ELISA và RIA với độ nhạy xuống tới 5 pg/mL. Tuy nhiên, khối phổ kết hợp sắc ký lỏng (LC-MS/MS) cho phép phân biệt SS-14 và SS-28, độ chính xác cao hơn nhưng yêu cầu thiết bị phức tạp.

• RIA (Radioimmunoassay): độ nhạy ~10 pg/mL, dễ thực hiện nhưng ảnh hưởng bởi cross-reactivity.
• ELISA: không sử dụng đồng vị phóng xạ, độ lặp lại tốt, thời gian xử lý ~4 giờ.
• LC-MS/MS: phân tích đa phân tử, độ đặc hiệu cao, thời gian xử lý ~2 giờ/mẫu.

Bảng so sánh ưu nhược điểm:

Phương pháp	Độ nhạy	Độ đặc hiệu	Yêu cầu thiết bị
RIA	~10 pg/mL	Trung bình	Máy đo phóng xạ
ELISA	~5 pg/mL	Khá	Microplate reader
LC-MS/MS	~1 pg/mL	Cao	LC-MS/MS

Nghiên cứu hiện tại và triển vọng

Các nghiên cứu gần đây tập trung phát triển analog thế hệ mới với ái lực chọn lọc cao hơn, giảm tác dụng phụ chuyển hóa như tăng đường huyết. Công nghệ peptide cyclization và pegylation được thử nghiệm để kéo dài thời gian tác dụng, giảm tần suất tiêm.

Ứng dụng Somatostatin trong điều trị ung thư ngoài NETs cũng đang được đánh giá. Một số nghiên cứu in vitro cho thấy Somatostatin có thể ức chế con đường mTOR và PI3K/AKT, làm giảm tăng sinh tế bào ác tính (PMC4519295).

Các hướng nghiên cứu tương lai bao gồm kết hợp Somatostatin với liệu pháp miễn dịch và thuốc nhắm mục tiêu, cũng như sử dụng vector gene để biểu hiện nội sinh Somatostatin tại khối u. Những tiến bộ về kỹ thuật mô phỏng và mô hình hóa phân tử giúp tối ưu hóa thiết kế analog trước khi tổng hợp thực nghiệm.

Tài liệu tham khảo

• Patel, Y. C. (1999). Somatostatin and its receptor family. Frontiers in Neuroendocrinology, 20(3), 157–198. doi:10.1006/frne.1999.0171
• Kumar, U., Patel, R., & Zheng, J. (2017). Somatostatin receptor signaling in neuroendocrine tumors. Nature Reviews Endocrinology, 13(2), 102–114. doi:10.1038/nrendo.2016.160
• Schoemaker, H., & Pitkänen, A. (2017). Current status of somatostatin analog therapy. Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 102(3), 773–783. doi:10.1210/jc.2016-3052
• Food and Drug Administration. (2012). Sandostatin® LAR Depot for Injection: Prescribing Information. Retrieved from https://www.fda.gov/media/70810/download
• PubChem. (2025). Somatostatin. Retrieved from https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/Somatostatin
• National Center for Biotechnology Information. (2015). Methods for somatostatin measurement. PMC4519295. Retrieved from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4519295/