Thừa cân béo phì là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa thừa cân và béo phì

Thừa cân và béo phì là tình trạng cơ thể tích trữ quá mức mô mỡ, vượt quá ngưỡng sinh lý và có khả năng gây ra những hậu quả xấu cho sức khỏe. Đây là hiện tượng phổ biến trên toàn cầu và được coi là một trong những yếu tố nguy cơ chính dẫn đến nhiều bệnh không lây nhiễm như tim mạch, tiểu đường và ung thư.

Theo định nghĩa của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), thừa cân là khi chỉ số khối cơ thể (BMI) ≥ 25 và béo phì là khi BMI ≥ 30. Béo phì không chỉ là vấn đề thẩm mỹ mà còn là bệnh lý phức tạp liên quan đến rối loạn nội tiết, chuyển hóa và viêm mạn tính mức độ thấp.

Xem định nghĩa chính thức và số liệu toàn cầu tại WHO – Obesity and Overweight.

Chỉ số khối cơ thể (BMI)

Chỉ số khối cơ thể (Body Mass Index – BMI) là công cụ phổ biến được dùng để phân loại cân nặng dựa trên chiều cao và cân nặng của một cá nhân. Đây là phép đo gián tiếp nhưng hữu ích để sàng lọc nguy cơ liên quan đến khối lượng cơ thể.

Chỉ số này được tính theo công thức:

$BMI = \frac{weight\ (kg)}{height^2\ (m^2)}$

Bảng phân loại BMI theo chuẩn của WHO:

Phân loại	BMI (kg/m²)
Thiếu cân	< 18.5
Bình thường	18.5 – 24.9
Thừa cân	25.0 – 29.9
Béo phì độ I	30.0 – 34.9
Béo phì độ II	35.0 – 39.9
Béo phì độ III (nguy hiểm)	≥ 40.0

Mặc dù BMI không phản ánh chính xác lượng mỡ hay khối cơ, nó vẫn là công cụ hữu hiệu để phân loại nguy cơ béo phì trong cộng đồng, đặc biệt trong khảo sát dịch tễ học quy mô lớn.

Nguyên nhân gây thừa cân béo phì

Béo phì là hệ quả của sự tích lũy năng lượng dư thừa kéo dài, khi lượng calo hấp thụ lớn hơn lượng calo tiêu hao. Tuy nhiên, nguyên nhân gây béo phì mang tính đa yếu tố, bao gồm cả sinh học, hành vi, xã hội và môi trường sống.

Các yếu tố phổ biến góp phần gây béo phì gồm:

• Chế độ ăn mất cân đối: dư thừa năng lượng, đường tinh luyện, chất béo bão hòa
• Ít hoạt động thể chất: do lối sống tĩnh tại, công nghệ, thiếu môi trường vận động
• Yếu tố di truyền và rối loạn nội tiết (leptin, insulin, ghrelin)
• Căng thẳng, thiếu ngủ và rối loạn cảm xúc ảnh hưởng đến hành vi ăn uống
• Ảnh hưởng từ quảng cáo, công nghiệp thực phẩm và môi trường đô thị

Trong nhiều trường hợp, béo phì không phải là hậu quả của thiếu ý chí cá nhân mà là kết quả của một hệ thống phức tạp đòi hỏi can thiệp đa ngành.

Hậu quả sức khỏe

Thừa cân và béo phì làm tăng đáng kể nguy cơ mắc nhiều bệnh lý mạn tính, trong đó có các bệnh tim mạch như tăng huyết áp, xơ vữa động mạch và suy tim. Một trong những hậu quả phổ biến nhất là tiểu đường typ 2, do mỡ nội tạng gây kháng insulin và rối loạn glucose huyết.

Danh sách các bệnh liên quan đến béo phì:

• Tiểu đường typ 2
• Tăng huyết áp, nhồi máu cơ tim, đột quỵ
• Ngưng thở khi ngủ do tắc nghẽn (OSA)
• Thoái hóa khớp, đặc biệt ở đầu gối và hông
• Rối loạn lipid máu (tăng triglyceride, LDL; giảm HDL)
• Các loại ung thư: vú, đại trực tràng, tụy, gan

Béo phì cũng liên quan đến giảm khả năng sinh sản, hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS) và các rối loạn nội tiết. Ngoài ra, những người béo phì thường bị kỳ thị xã hội, dẫn đến trầm cảm và lo âu kéo dài.

Đo lường béo phì ngoài BMI

Mặc dù chỉ số BMI là công cụ hữu ích trong sàng lọc béo phì, nó không phản ánh được sự phân bố mỡ trong cơ thể hoặc tỉ lệ cơ – mỡ, vốn là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến nguy cơ bệnh lý. Do đó, các phương pháp bổ sung thường được sử dụng để đánh giá chính xác hơn tình trạng tích mỡ nội tạng và nguy cơ chuyển hóa.

Các chỉ số đánh giá bổ sung phổ biến:

• Vòng eo: phản ánh lượng mỡ bụng – yếu tố nguy hiểm hơn mỡ dưới da. Nguy cơ tăng nếu > 90 cm (nam) hoặc > 80 cm (nữ), theo tiêu chuẩn châu Á.
• Vòng eo/hông (WHR): tỷ lệ này cao cho thấy mỡ tập trung nhiều ở bụng, chỉ số nguy hiểm nếu WHR ≥ 0.90 (nam) hoặc ≥ 0.85 (nữ).
• Tỷ lệ mỡ cơ thể: đo trực tiếp bằng máy DEXA, BIA hoặc phương pháp đo nếp gấp da.

Việc kết hợp BMI với vòng eo giúp dự đoán chính xác hơn nguy cơ mắc bệnh tim mạch và chuyển hóa. Chi tiết tại CDC – Assessing Your Weight.

Chiến lược phòng ngừa

Phòng ngừa béo phì là ưu tiên sức khỏe cộng đồng, yêu cầu hành động từ cấp cá nhân đến hệ thống. Nguyên tắc phòng ngừa là duy trì cân bằng năng lượng bằng chế độ ăn hợp lý và tăng cường hoạt động thể chất đều đặn, phù hợp với từng độ tuổi và trạng thái sức khỏe.

Các nguyên tắc phòng ngừa hiệu quả:

• Dinh dưỡng: giảm lượng đường đơn, chất béo chuyển hóa và thức ăn chế biến sẵn; tăng cường rau xanh, chất xơ và thực phẩm tự nhiên.
• Vận động: ít nhất 150 phút hoạt động thể lực mức vừa mỗi tuần, bao gồm đi bộ nhanh, bơi lội, đạp xe hoặc thể dục nhịp điệu.
• Kiểm soát hành vi: ngủ đủ giấc, giảm stress, tránh ăn khuya và ăn theo cảm xúc.
• Giáo dục sớm: hướng dẫn dinh dưỡng tại trường học và các chương trình truyền thông cộng đồng.

Các tổ chức y tế khuyến nghị chính phủ và ngành công nghiệp thực phẩm có trách nhiệm kiểm soát quảng cáo không lành mạnh, dán nhãn dinh dưỡng rõ ràng và cải thiện môi trường sống để khuyến khích vận động.

Điều trị và can thiệp y tế

Điều trị béo phì phụ thuộc vào mức độ và nguyên nhân cụ thể, được cá nhân hóa theo từng bệnh nhân. Mục tiêu chính là giảm cân bền vững và cải thiện chỉ số chuyển hóa nhằm giảm nguy cơ bệnh lý đi kèm.

Các phương pháp điều trị phổ biến gồm:

• Thay đổi hành vi: tư vấn dinh dưỡng, kế hoạch tập luyện và theo dõi cân nặng định kỳ.
• Điều trị bằng thuốc: chỉ định cho người BMI ≥ 30 hoặc ≥ 27 kèm bệnh lý đi kèm. Một số thuốc phổ biến gồm orlistat, liraglutide, semaglutide.
• Phẫu thuật điều trị béo phì: áp dụng cho bệnh nhân béo phì nặng (BMI ≥ 40 hoặc ≥ 35 kèm biến chứng) khi các phương pháp khác thất bại. Các thủ thuật gồm cắt dạ dày tay áo, nối tắt dạ dày (gastric bypass).

Phác đồ điều trị thường kết hợp đa mô thức giữa bác sĩ nội tiết, chuyên gia dinh dưỡng, bác sĩ tâm lý và huấn luyện viên thể hình. Tham khảo tại NHLBI – Obesity Treatment.

Thừa cân béo phì ở trẻ em

Tình trạng thừa cân ở trẻ em đang gia tăng trên toàn cầu, đặc biệt ở các quốc gia đang phát triển do chuyển đổi chế độ ăn và lối sống tĩnh tại. Trẻ béo phì có nguy cơ cao duy trì béo phì đến tuổi trưởng thành và phát triển các bệnh lý sớm như rối loạn lipid, tăng huyết áp, kháng insulin và hội chứng chuyển hóa.

Đánh giá béo phì ở trẻ dựa trên biểu đồ tăng trưởng BMI-for-age chuẩn hóa theo giới tính và độ tuổi. Trẻ có BMI từ bách phân vị (percentile) 85–94 được coi là thừa cân; ≥ 95 là béo phì.

Can thiệp hiệu quả ở trẻ bao gồm:

• Thay đổi thói quen ăn uống trong gia đình
• Khuyến khích vận động ngoài trời tối thiểu 60 phút/ngày
• Hạn chế thiết bị điện tử dưới 2 giờ/ngày
• Chương trình giáo dục sức khỏe trong trường học

Phụ huynh đóng vai trò trung tâm trong việc hình thành hành vi ăn uống và vận động của trẻ, do đó các chiến lược phòng ngừa hiệu quả nhất thường bắt đầu từ gia đình.

Tác động xã hội và kinh tế

Béo phì không chỉ là vấn đề y tế cá nhân mà còn tạo ra gánh nặng tài chính và xã hội lớn đối với quốc gia. Chi phí điều trị các bệnh liên quan đến béo phì chiếm tỷ lệ cao trong chi phí y tế ở các nước phát triển và đang phát triển.

Theo dữ liệu từ OECD, béo phì làm giảm năng suất lao động, tăng số ngày nghỉ bệnh và giảm tuổi thọ trung bình. Ngoài ra, người béo phì có nguy cơ bị kỳ thị xã hội cao hơn, ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần và khả năng hòa nhập xã hội.

Chiến lược kiểm soát béo phì mang lại lợi ích kinh tế rõ ràng, giúp giảm gánh nặng y tế, tăng chất lượng sống và năng lực lao động của dân số. Đây là lý do nhiều quốc gia đã đưa phòng chống béo phì vào chương trình y tế quốc gia và kế hoạch phát triển bền vững.

Kết luận

Thừa cân béo phì là bệnh lý phức tạp với nguyên nhân và hệ quả đa chiều. Việc kiểm soát hiệu quả đòi hỏi sự phối hợp giữa cá nhân, cộng đồng, chuyên gia y tế và chính sách công. Hành động sớm và toàn diện là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe thế hệ hiện tại và tương lai.