Sarcopenia là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về Sarcopenia

Sarcopenia là tình trạng mất khối lượng và chức năng cơ xương xảy ra theo thời gian, chủ yếu ở người lớn tuổi. Sau tuổi 30, cơ thể bắt đầu mất dần khối lượng cơ với tốc độ khoảng 3–8% mỗi thập kỷ, và con số này có thể tăng nhanh hơn sau tuổi 60. Khác với các biểu hiện lão hóa thông thường, sarcopenia không chỉ là hiện tượng "yếu đi theo tuổi", mà là một bệnh lý có tác động rõ rệt đến sức khỏe tổng thể, làm giảm chất lượng cuộc sống và tăng nguy cơ tử vong.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã công nhận sarcopenia là một bệnh lý mã hóa theo chuẩn ICD-10-CM với mã số M62.84. Tình trạng này không chỉ giới hạn ở nhóm tuổi già, mà còn có thể xuất hiện sớm ở những người ít vận động, suy dinh dưỡng, hoặc mắc các bệnh mạn tính. Mất cơ không chỉ ảnh hưởng đến sức mạnh và khả năng vận động, mà còn tác động đến chuyển hóa năng lượng, kiểm soát đường huyết và sức khỏe tim mạch.

Cơ chế sinh lý bệnh

Sarcopenia có bản chất sinh học phức tạp và đa cơ chế. Một trong những nguyên nhân chính là mất cân bằng giữa tổng hợp và phân giải protein trong cơ. Khi quá trình dị hóa vượt trội quá trình đồng hóa, khối lượng cơ bị tiêu giảm theo thời gian. Đặc biệt, con đường tín hiệu mTOR – yếu tố trung tâm trong tổng hợp protein cơ – bị ức chế bởi lão hóa, stress oxy hóa và viêm mạn tính.

Các yếu tố góp phần làm suy giảm khối lượng và chức năng cơ bao gồm:

• Suy giảm hormone (testosterone, GH, IGF-1)
• Kháng insulin và rối loạn chuyển hóa
• Viêm hệ thống mạn tính (tăng IL-6, TNF-alpha)
• Giảm hoạt động của đơn vị vận động thần kinh cơ
• Thiếu dinh dưỡng, đặc biệt là protein và leucine

Ngoài ra, tổn thương ti thể trong tế bào cơ dẫn đến giảm sản xuất ATP, làm giảm khả năng co rút và phục hồi cơ. Quá trình mất đơn vị vận động alpha-motor neuron cũng khiến các sợi cơ nhanh (type II) bị mất đi, dẫn đến giảm phản xạ, tốc độ di chuyển và sức mạnh toàn thân.

Tiêu chuẩn chẩn đoán Sarcopenia

Theo hướng dẫn EWGSOP2 (2019), chẩn đoán sarcopenia được thực hiện qua ba bước: đánh giá sức mạnh cơ, khối lượng cơ và hiệu suất vận động. Tiêu chí đầu tiên và quan trọng nhất là sức mạnh cơ. Nếu yếu cơ được xác định, cần đánh giá thêm khối lượng cơ để xác nhận chẩn đoán. Khi cả hai yếu tố này đều bất thường và hiệu suất vận động cũng giảm, tình trạng sarcopenia được coi là nghiêm trọng.

Ba chỉ số chính được khuyến cáo sử dụng:

• Sức mạnh cơ: đo bằng lực bóp tay (handgrip strength) hoặc thời gian đứng lên 5 lần từ ghế (chair stand test)
• Khối lượng cơ: đo bằng DXA (dual-energy X-ray absorptiometry) hoặc BIA (bioelectrical impedance analysis)
• Hiệu suất vận động: đánh giá bằng tốc độ đi bộ 4 mét, bài test SPPB (Short Physical Performance Battery) hoặc gait speed

Dưới đây là bảng tiêu chuẩn chẩn đoán đề xuất bởi EWGSOP2:

Chỉ số	Nam	Nữ
Lực bóp tay (Handgrip)	< 27 kg	< 16 kg
Tốc độ đi bộ	< 0.8 m/s
Chỉ số khối lượng cơ Skeletal Muscle Index (SMI) qua DXA	< 7.0 kg/m²	< 5.5 kg/m²

Phân loại Sarcopenia

Dựa trên nguyên nhân và mức độ nghiêm trọng, sarcopenia được phân loại thành ba nhóm chính: nguyên phát, thứ phát và nghiêm trọng. Phân loại này giúp các bác sĩ xác định nguyên nhân chính yếu, từ đó đề xuất phác đồ điều trị phù hợp.

• Sarcopenia nguyên phát: Xảy ra do quá trình lão hóa sinh lý, không liên quan đến bệnh lý hay chấn thương. Đây là dạng phổ biến ở người cao tuổi có lối sống ít vận động.
• Sarcopenia thứ phát: Gắn liền với các yếu tố bệnh lý như suy thận mạn, đái tháo đường, ung thư, suy tim, COPD; hoặc do bất động lâu dài (nằm viện, chấn thương), suy dinh dưỡng kéo dài.
• Sarcopenia nghiêm trọng: Khi người bệnh đáp ứng đầy đủ ba tiêu chí: giảm sức mạnh cơ, giảm khối lượng cơ và giảm hiệu suất vận động.

Phân loại này không chỉ có giá trị về mặt học thuật mà còn có giá trị lâm sàng cao trong theo dõi tiến triển bệnh và hiệu quả điều trị. Ngoài ra, trong nghiên cứu dịch tễ học, việc xác định chính xác loại sarcopenia giúp đưa ra các chiến lược phòng ngừa phù hợp với từng đối tượng.

Hậu quả và biến chứng

Sarcopenia không chỉ ảnh hưởng đến khả năng vận động mà còn là một yếu tố nguy cơ lớn đối với nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Sự suy giảm khối lượng và chức năng cơ làm giảm khả năng giữ thăng bằng, tăng nguy cơ té ngã và gãy xương. Theo một nghiên cứu trên tạp chí Osteoporosis International, người lớn tuổi bị sarcopenia có nguy cơ té ngã cao hơn 2–3 lần so với người bình thường.

Các biến chứng phổ biến liên quan đến sarcopenia:

• Gãy xương, đặc biệt là cổ xương đùi và cổ tay
• Giảm khả năng vận động và tự chăm sóc
• Tăng tỷ lệ nhập viện và nằm viện kéo dài
• Suy giảm chức năng hô hấp do yếu cơ hô hấp
• Tử vong sớm, đặc biệt ở người có bệnh lý nền

Khi sarcopenia kết hợp với loãng xương, tình trạng này được gọi là osteosarcopenia – một hội chứng nguy hiểm có thể làm tăng gấp đôi nguy cơ gãy xương. Người mắc osteosarcopenia thường cần sự hỗ trợ lâu dài, từ khung tập đi cho đến chăm sóc tại cơ sở y tế chuyên sâu.

Vai trò của dinh dưỡng

Dinh dưỡng hợp lý là nền tảng trong phòng ngừa và điều trị sarcopenia. Cơ thể người già thường hấp thụ protein kém hiệu quả hơn, đồng thời có xu hướng ăn ít hơn do giảm cảm giác thèm ăn, các vấn đề răng miệng hoặc rối loạn tiêu hóa. Do đó, khuyến nghị bổ sung protein cho người lớn tuổi bị sarcopenia thường cao hơn mức thông thường.

Các yếu tố dinh dưỡng quan trọng:

• Protein: Tối thiểu 1.2–1.5g/kg thể trọng/ngày, ưu tiên protein giàu leucine như trứng, sữa, cá, whey protein
• Leucine: Axit amin chuỗi nhánh có vai trò kích hoạt mTOR – con đường tổng hợp protein cơ
• Vitamin D: Cải thiện sức mạnh cơ, giúp giảm nguy cơ té ngã. Thiếu vitamin D là yếu tố nguy cơ độc lập của sarcopenia
• Omega-3: Có thể hỗ trợ quá trình đồng hóa và chống viêm

Một nghiên cứu năm 2020 trên American Journal of Clinical Nutrition cho thấy việc kết hợp bổ sung leucine (3g/ngày) với vitamin D (800 IU/ngày) và protein giàu casein giúp tăng sức mạnh cơ ở người cao tuổi hơn so với protein đơn thuần.

Tập luyện và phục hồi chức năng

Hoạt động thể chất, đặc biệt là tập luyện sức đề kháng (resistance training), là phương pháp hiệu quả nhất để đảo ngược hoặc làm chậm tiến trình sarcopenia. Khi cơ được kích thích đúng cách, quá trình tổng hợp protein cơ được kích hoạt và dẫn đến tăng khối lượng cũng như sức mạnh cơ.

Các hình thức luyện tập hiệu quả:

• Tập tạ nhẹ – trung bình với cường độ tăng dần
• Bài tập sử dụng trọng lượng cơ thể (squat, chống đẩy trên tường)
• Tập đàn hồi bằng dây kháng lực
• Bài tập thăng bằng và cải thiện chức năng (Tai Chi, yoga cho người già)

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), người lớn tuổi nên tập luyện thể lực ít nhất 150 phút/tuần kết hợp 2 buổi tập tăng cường cơ bắp. Việc cá nhân hóa chương trình tập luyện, có người hướng dẫn, và đánh giá khả năng vận động trước khi bắt đầu là điều cần thiết để đảm bảo hiệu quả và an toàn.

Liên quan giữa Sarcopenia và bệnh mãn tính

Sarcopenia không tồn tại biệt lập mà thường có mối liên hệ hai chiều với nhiều bệnh lý mạn tính. Quá trình viêm kéo dài, mất cân bằng nội tiết và bất động do bệnh lý làm gia tăng tốc độ mất cơ. Ngược lại, sarcopenia cũng làm trầm trọng thêm tiến triển của bệnh mạn tính do giảm sức đề kháng và chức năng phục hồi.

Một số liên kết quan trọng:

• Đái tháo đường type 2: Insulin có vai trò đồng hóa, kháng insulin dẫn đến giảm tổng hợp protein cơ
• Suy tim và COPD: Giảm hoạt động thể chất, viêm mạn tính và suy giảm trao đổi oxy ảnh hưởng đến chức năng cơ
• Ung thư: Hội chứng suy mòn cơ (cachexia) làm tiêu biến khối lượng cơ, kèm theo mệt mỏi và sụt cân

Sarcopenia cũng được chứng minh là yếu tố nguy cơ làm tăng biến chứng sau phẫu thuật và kéo dài thời gian hồi phục. Do đó, việc đánh giá tình trạng cơ trước điều trị (prehabilitation) ngày càng được khuyến cáo trong lâm sàng.

Chẩn đoán phân biệt và các xét nghiệm liên quan

Sarcopenia cần được phân biệt với các bệnh lý khác gây yếu cơ hoặc sụt cân. Chẩn đoán chính xác giúp tránh bỏ sót nguyên nhân thực sự và đảm bảo hiệu quả điều trị.

Một số chẩn đoán phân biệt thường gặp:

• Suy dinh dưỡng thuần túy (thiếu calo và protein)
• Loãng xương (giảm mật độ xương, không ảnh hưởng trực tiếp đến cơ)
• Bệnh thần kinh cơ (đa dây thần kinh, Parkinson, bệnh lý tủy sống)

Xét nghiệm và công cụ hỗ trợ chẩn đoán:

• Đo khối lượng cơ: DXA, BIA
• Đánh giá chức năng cơ: handgrip, SPPB, gait speed
• Xét nghiệm máu: vitamin D, creatinine, albumin, testosterone, hs-CRP
• Điện cơ đồ (EMG) nếu nghi ngờ bệnh thần kinh cơ

Hướng điều trị và phòng ngừa

Hiện chưa có thuốc đặc trị được phê duyệt chính thức cho sarcopenia. Phương pháp điều trị chủ yếu vẫn là phối hợp giữa dinh dưỡng hợp lý, luyện tập thể lực đều đặn và kiểm soát các bệnh nền. Việc can thiệp sớm khi mới phát hiện dấu hiệu yếu cơ có thể giúp cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống và chức năng vận động.

Một số liệu pháp đang được nghiên cứu:

• SARMs: Các thuốc kích thích thụ thể androgen chọn lọc, có thể tăng tổng hợp protein mà không gây tác dụng phụ như steroid
• Myostatin inhibitors: Ức chế yếu tố ức chế phát triển cơ, nhưng chưa có dữ liệu đủ mạnh về hiệu quả lâm sàng
• HMB (beta-hydroxy-beta-methylbutyrate): Một chất chuyển hóa từ leucine, có khả năng giảm phân giải protein cơ

Chiến lược phòng ngừa bao gồm:

1. Duy trì hoạt động thể lực đều đặn từ tuổi trung niên
2. Ăn đủ protein và vitamin D, tránh chế độ ăn kiêng nghiêm ngặt
3. Giữ cân nặng hợp lý, tránh béo phì và mất cơ
4. Theo dõi định kỳ các chỉ số chức năng cơ ở người có nguy cơ

Tài liệu tham khảo

1. Cruz-Jentoft AJ, Bahat G, Bauer J, et al. Sarcopenia: revised European consensus on definition and diagnosis. Age Ageing. 2019;48(1):16–31. https://doi.org/10.1093/ageing/afy169
2. Fielding RA, Vellas B, Evans WJ, et al. Sarcopenia: an undiagnosed condition in older adults. J Am Med Dir Assoc. 2011;12(4):249–256. https://doi.org/10.1016/j.jamda.2011.01.003
3. Beaudart C, Zaaria M, Pasleau F, et al. Health Outcomes of Sarcopenia: A Systematic Review and Meta-Analysis. PLoS One. 2017;12(1):e0169548. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0169548
4. US CDC: Physical Activity Guidelines for Older Adults. https://www.cdc.gov/physicalactivity/basics/older_adults/index.htm
5. NIH Office of Dietary Supplements – Vitamin D Fact Sheet. https://ods.od.nih.gov/factsheets/VitaminD-HealthProfessional/
6. American Journal of Clinical Nutrition, 2020, Protein supplementation and muscle strength in older adults. https://doi.org/10.1093/ajcn/nqaa180