Latinx là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về khái niệm "Latinx"

"Latinx" là một thuật ngữ trung lập về giới tính được sử dụng để thay thế cho các thuật ngữ truyền thống như "Latino" (dùng cho nam giới hoặc cả hai giới một cách mặc định) và "Latina" (dành riêng cho nữ giới). Nó phản ánh xu hướng thay đổi trong ngôn ngữ nhằm thích nghi với sự đa dạng về bản dạng giới trong xã hội hiện đại, đặc biệt tại Hoa Kỳ, nơi cộng đồng người Mỹ Latinh chiếm tỷ lệ đáng kể trong dân số.

Thuật ngữ này được phát triển như một phản ứng đối với tính nhị nguyên giới (binary) vốn có trong tiếng Tây Ban Nha – một ngôn ngữ mà hầu hết các danh từ đều mang giới tính nam hoặc nữ. "Latinx" thay thế hậu tố "-o" hoặc "-a" bằng "-x", tạo ra một hình thức ngữ pháp không mang giới tính, phù hợp với những cá nhân phi nhị nguyên giới hoặc không xác định giới tính. Mặc dù ban đầu được sử dụng chủ yếu trong giới học thuật và hoạt động xã hội, từ này dần dần lan rộng ra các tổ chức chính trị, truyền thông và giáo dục.

"Latinx" không phải là một từ chính thức trong ngữ pháp Tây Ban Nha, cũng chưa được công nhận bởi Real Academia Española – tổ chức giám sát và điều chỉnh tiếng Tây Ban Nha. Tuy nhiên, nó lại được các trường đại học như Princeton, Brown và Columbia công nhận trong các chương trình hỗ trợ sinh viên đa dạng giới tính và chủng tộc.

Lý do ra đời của thuật ngữ "Latinx"

Sự hình thành của "Latinx" bắt nguồn từ nhu cầu cấp thiết phải tạo ra một từ ngữ phản ánh đúng hơn thực tế xã hội về bản dạng giới. Trong tiếng Tây Ban Nha, người nói thường phải chọn giữa "Latino" (nam) hoặc "Latina" (nữ), điều này vô tình gạt bỏ hoặc làm vô hình hóa những người không tuân theo hệ thống giới tính nhị phân. Với sự phát triển của phong trào LGBTQ+ và sự thừa nhận ngày càng rộng rãi đối với bản dạng phi nhị nguyên, ngôn ngữ cần được điều chỉnh để không còn bị giới hạn bởi mô hình hai giới truyền thống.

"Latinx" ra đời từ giới học giả, nhà hoạt động xã hội và giới trẻ gốc Latin sống tại Hoa Kỳ – những người muốn khẳng định sự hiện diện của bản thân mà không bị ràng buộc bởi giới tính. Ngoài ra, sự phát triển nhanh chóng của mạng xã hội và văn hóa số cũng đóng vai trò trong việc lan truyền và củng cố sự hiện diện của thuật ngữ này.

Các lý do chính dẫn đến việc sử dụng "Latinx" bao gồm:

• Phản ánh sự đa dạng giới tính trong cộng đồng Latin tại Mỹ.
• Tránh việc sử dụng tiếng Tây Ban Nha vốn mang tính phân biệt giới tính cao.
• Thể hiện sự tiến bộ và bao hàm trong ngôn ngữ học thuật và chính sách xã hội.

So sánh với các biến thể khác: Latino/a, Latin@, Latine

Trước khi "Latinx" được phổ biến, cộng đồng đã thử nghiệm nhiều cách khác nhau để vượt qua giới hạn nhị nguyên giới trong tiếng Tây Ban Nha. Một số hình thức thay thế bao gồm:

• Latino/a: dạng kép sử dụng dấu gạch chéo, mang tính trực quan nhưng phức tạp trong văn viết và gần như không khả thi khi nói.
• Latin@: sử dụng ký hiệu “@” để đại diện cho cả "o" và "a", phổ biến trong thập niên 1990–2000 nhưng không tương thích với công cụ chuyển văn bản thành giọng nói hoặc người dùng công nghệ hỗ trợ.
• Latine: một đề xuất gần đây, thay hậu tố bằng "-e" – phù hợp hơn với ngữ âm tiếng Tây Ban Nha và được một số tổ chức ở Mỹ Latinh ủng hộ, đặc biệt là tại Argentina và Chile.

So sánh ba dạng này, "Latinx" nổi bật ở tính chất bao hàm và phổ biến trong môi trường học thuật tại Hoa Kỳ, dù cho về mặt phát âm, nó bị chỉ trích là “không tự nhiên” đối với người nói tiếng Tây Ban Nha bản địa.

Dưới đây là bảng so sánh đặc điểm giữa các biến thể:

Thuật ngữ	Phát âm	Dễ viết	Tương thích công nghệ	Độ phổ biến
Latino/a	Dễ	Trung bình	Cao	Truyền thống
Latin@	Khó	Dễ	Thấp	Thập niên 2000
Latine	Dễ	Dễ	Cao	Đang tăng
Latinx	Khó	Dễ	Cao	Cao trong học thuật

Sự phổ biến và sử dụng trong giới học thuật và truyền thông

Theo dữ liệu từ Pew Research Center, trong một khảo sát năm 2020, chỉ 23% người Mỹ gốc Latin cho biết họ từng nghe đến thuật ngữ "Latinx", và chỉ 3% sử dụng thường xuyên. Tuy nhiên, trong các tổ chức học thuật và xã hội tiến bộ, "Latinx" đã trở thành thuật ngữ mặc định khi nói đến cộng đồng này theo cách bao trùm giới tính.

Nhiều trường đại học, như University of California, Los Angeles (UCLA), Princeton, và Stanford đã đưa "Latinx" vào chương trình nghiên cứu và các trung tâm hỗ trợ học sinh sinh viên gốc Mỹ Latinh. Đồng thời, các phương tiện truyền thông như NPR, NBC News, và The New York Times cũng từng sử dụng "Latinx" trong các bản tin và bài phân tích xã hội học.

Việc áp dụng "Latinx" trong truyền thông và giáo dục còn thể hiện qua:

1. Tên gọi các khoa hoặc trung tâm hỗ trợ học sinh như "Latinx Student Resource Center".
2. Chính sách hành chính bao gồm ngôn ngữ bao hàm giới tính.
3. Xuất bản sách và tài liệu học thuật về văn hóa, bản sắc, và giới tính trong cộng đồng Latinx.

Phản ứng trong cộng đồng Latinx

Sự xuất hiện và lan rộng của thuật ngữ "Latinx" đã tạo ra nhiều phản ứng trái chiều ngay trong chính cộng đồng người Mỹ Latinh tại Hoa Kỳ. Một bộ phận ủng hộ nhiệt tình vì tính bao hàm và hiện đại mà nó mang lại, đặc biệt là những người trẻ tuổi, người queer, non-binary, và các nhà hoạt động xã hội. Họ xem "Latinx" là một cách khẳng định sự tồn tại và giá trị của các bản dạng giới ngoài hệ thống nam – nữ truyền thống.

Tuy nhiên, không ít người trong cộng đồng lại bày tỏ sự phản đối hoặc hoài nghi. Nhiều người cho rằng "Latinx" là một sáng kiến mang tính áp đặt từ giới học thuật hoặc nhóm tiến bộ cấp tiến, chứ không xuất phát từ ngữ cảnh bản địa hay đời sống văn hóa thực tế của người Latin. Họ lo ngại rằng việc thay đổi cách gọi tên sẽ phá vỡ sự gắn bó với di sản ngôn ngữ Tây Ban Nha vốn rất được coi trọng trong cộng đồng.

Những lý do phổ biến khiến nhiều người phản đối hoặc không sử dụng "Latinx" gồm:

• Khó phát âm và không tự nhiên trong tiếng Tây Ban Nha truyền thống.
• Không quen thuộc hoặc không được hiểu rõ trong phần lớn cộng đồng Latin gốc nhập cư.
• Không được công nhận trong giáo dục chính quy tại các quốc gia Mỹ Latinh.
• Bị xem là biểu hiện của chủ nghĩa “woke” không gắn liền với trải nghiệm sống thực tế.

Khảo sát của Pew Research Center cũng cho thấy: trong khi 76% người Latin tại Mỹ chưa từng nghe đến "Latinx", gần 61% cho rằng cần giữ nguyên cách gọi "Hispanic" hay "Latino/a". Sự chênh lệch này phản ánh khoảng cách giữa các thế hệ, trình độ học vấn, và mức độ hội nhập văn hóa Mỹ.

Phân tích ngôn ngữ học và ngữ âm

Từ góc nhìn ngôn ngữ học, "Latinx" không tuân theo quy tắc phát âm tiếng Tây Ban Nha – một ngôn ngữ có hệ thống âm vị rõ ràng và ít chấp nhận sự biến dạng ở cuối từ. Âm "x" ở cuối gây cản trở cho việc phát âm mạch lạc, đặc biệt với người nói tiếng Tây Ban Nha bản địa không quen với cách phát âm theo tiếng Anh.

Thêm vào đó, do tiếng Tây Ban Nha là ngôn ngữ phân biệt giới tính ở mức độ cao, việc áp dụng một hậu tố trung tính như "-x" gây ra xung đột với cấu trúc ngữ pháp, khiến việc sử dụng trong câu trở nên gượng ép. Điều này càng trở nên rõ ràng trong ngôn ngữ nói, nơi "Latinx" không thể hòa hợp tự nhiên với các tính từ và mạo từ phải chia theo giới.

Do các trở ngại này, một số nhà ngôn ngữ học và tổ chức ngôn ngữ đề xuất thay thế "Latinx" bằng "Latine", vì:

• "E" là nguyên âm trung tính trong tiếng Tây Ban Nha, dễ kết hợp với các phần còn lại của câu.
• Phát âm đơn giản hơn, không tạo ra ngắt quãng trong mạch nói.
• Dễ được người nói bản địa tiếp nhận, đặc biệt tại các nước Nam Mỹ đang có phong trào ngôn ngữ bao hàm giới.

Ảnh hưởng trong giáo dục và chính sách công

Ở Hoa Kỳ, nơi chính sách đa dạng và bao hàm trở thành tiêu chuẩn trong giáo dục và hành chính công, thuật ngữ "Latinx" đã được tích hợp vào nhiều tài liệu chính thức. Các trường đại học như Harvard, NYU, và UC Berkeley sử dụng "Latinx" trong hướng dẫn dành cho sinh viên và nhân viên nhằm thể hiện cam kết với bình đẳng giới và công bằng xã hội.

Ngoài hệ thống giáo dục, các cơ quan chính phủ liên bang và địa phương cũng bắt đầu tiếp nhận thuật ngữ này trong các báo cáo và văn kiện hành chính. Một số cơ quan tiêu biểu đã dùng "Latinx" bao gồm:

• CDC (Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh): sử dụng trong thống kê về sức khỏe cộng đồng.
• Bộ Y tế và Dịch vụ Nhân sinh Hoa Kỳ (HHS): dùng trong báo cáo sức khỏe theo nhóm dân cư.
• Human Rights Campaign: dùng trong các chiến dịch hỗ trợ người LGBTQ+ Latinx.

Việc chấp nhận "Latinx" trong môi trường chính sách cho thấy sự thay đổi cấu trúc trong cách các tổ chức tiếp cận bản sắc và ngôn ngữ. Dù chưa thống nhất về cách gọi, mục tiêu bao hàm giới tính và bảo vệ quyền lợi nhóm thiểu số vẫn là trọng tâm.

Ảnh hưởng trong nghệ thuật, văn hóa và phong trào xã hội

Văn hóa đại chúng, nghệ thuật và các phong trào xã hội là nơi "Latinx" được khai thác như một công cụ khẳng định bản sắc mạnh mẽ. Trong điện ảnh, âm nhạc, thơ ca và các nền tảng kỹ thuật số, các nghệ sĩ non-binary hoặc queer gốc Latin sử dụng "Latinx" như biểu tượng của sự hiện diện và chống lại sự vô hình hóa trong dòng chính.

Một số nhân vật nổi bật giúp thúc đẩy nhận thức về Latinx trong văn hóa đại chúng bao gồm:

• Alok Vaid-Menon – nhà thơ và diễn giả non-binary có di sản Latin và Nam Á.
• Julio Salgado – nghệ sĩ thị giác sử dụng tranh biếm họa để kể câu chuyện của cộng đồng queer Latinx không có giấy tờ.
• Melissa Lozada-Oliva – nhà thơ nói và tác giả sách nói lên trải nghiệm phức hợp của người Latinx trong xã hội Mỹ.

Phong trào xã hội như #WeAreLatinx và #LatinxHeritageMonth đã tận dụng mạng xã hội để nâng cao nhận thức về sự tồn tại và đóng góp của người Latinx trong các lĩnh vực từ chính trị đến giáo dục, từ y tế đến nghệ thuật đường phố.

Chuyển đổi và xu hướng tương lai

Với các tranh luận vẫn tiếp diễn, câu hỏi đặt ra không phải là "Latinx" có được chấp nhận phổ quát hay không, mà là làm sao để ngôn ngữ tiếp tục thích nghi với các thực tế xã hội đa dạng. Ngôn ngữ luôn tiến hóa, và "Latinx" là một giai đoạn trong quá trình thích ứng đó – dù kết cục cuối cùng có thể là sự phổ biến của "Latine" hoặc một biến thể khác dễ chấp nhận hơn về mặt ngôn ngữ học và văn hóa.

Các chuyên gia ngôn ngữ và xã hội học cho rằng tương lai có thể sẽ chứng kiến:

1. Sự phân hóa rõ hơn giữa cách dùng trong văn viết (Latinx) và văn nói (Latine).
2. Sự điều chỉnh chính sách ngôn ngữ trong các tổ chức để phản ánh thực tế đa giới.
3. Việc mở rộng nghiên cứu ngôn ngữ học để tìm ra giải pháp trung lập giới phù hợp hơn với tiếng Tây Ban Nha.

Kết luận: "Latinx" như một hiện tượng ngôn ngữ và xã hội

"Latinx" không chỉ là một từ ngữ, mà là biểu tượng của sự thay đổi trong cách xã hội suy nghĩ và nói về bản sắc, giới tính, và quyền đại diện. Sự tồn tại của nó cho thấy tầm quan trọng của việc ngôn ngữ không chỉ phản ánh thực tế, mà còn tạo nên thực tế – đặc biệt với những nhóm từng bị gạt ra ngoài lề.

Dù gây tranh cãi, "Latinx" là công cụ để thảo luận, nhìn nhận lại, và định hình lại cách chúng ta đối xử với sự đa dạng. Nó mở ra cơ hội để xây dựng một hệ thống ngôn ngữ và văn hóa công bằng hơn, nơi không ai bị vô hình hóa chỉ vì giới tính của họ không khớp với khung ngôn ngữ truyền thống.