Khớp vai là gì? Các nghiên cứu khoa học về Khớp vai

Giới thiệu về khớp vai

Khớp vai (glenohumeral joint) là một khớp cầu – ổ chảo nằm giữa đầu trên của xương cánh tay (humerus) và ổ chảo của xương bả vai (scapula). Đây là khớp có phạm vi chuyển động lớn nhất trong cơ thể con người, cho phép tay thực hiện các động tác như nâng, xoay, vươn, kéo và xoay vòng.

Cấu trúc giải phẫu của khớp vai được thiết kế cho tính linh hoạt cao, nhưng cũng vì thế mà khả năng ổn định tương đối kém hơn so với các khớp khác. Tỷ lệ trật khớp và các chấn thương khác ở vùng vai khá cao, đặc biệt ở vận động viên hoặc người lao động nặng.

Một số đặc điểm nổi bật của khớp vai:

• Khớp vận động đa chiều (multiaxial joint)
• Ổ chảo nông, không bao quanh toàn bộ đầu xương
• Được hỗ trợ bởi hệ thống cơ và dây chằng phức tạp

Giải phẫu học của khớp vai

Về mặt xương, khớp vai bao gồm ba thành phần chính: đầu trên xương cánh tay, ổ chảo của xương bả vai, và xương đòn (clavicle). Ổ chảo (glenoid fossa) chỉ chiếm khoảng 25–30% diện tích tiếp xúc với đầu xương cánh tay, nên yếu tố ổn định chủ yếu đến từ mô mềm.

Vòng sụn viền (glenoid labrum) là một cấu trúc sụn sợi bao quanh ổ chảo, có vai trò làm sâu thêm ổ khớp và tăng diện tích tiếp xúc, giúp khớp vai ổn định hơn. Ngoài ra, bao khớp vai rất rộng và lỏng, cho phép biên độ chuyển động lớn.

Các cấu trúc giải phẫu chính:

Cấu trúc	Chức năng
Đầu xương cánh tay	Tạo phần cầu của khớp cầu – ổ chảo
Ổ chảo (Glenoid fossa)	Tiếp nhận đầu xương cánh tay
Labrum	Làm sâu ổ chảo và tăng độ ổn định
Xương đòn	Chuyển lực từ chi trên đến khung xương trục

Sinh lý học và cơ chế vận động

Khớp vai thực hiện được nhiều dạng vận động khác nhau nhờ vào cấu trúc giải phẫu mở và sự phối hợp của nhiều nhóm cơ. Sáu chuyển động cơ bản gồm: gập (flexion), duỗi (extension), giạng (abduction), khép (adduction), xoay trong (internal rotation), và xoay ngoài (external rotation).

Để mô tả chuyển động, người ta thường dùng mô hình sinh học cơ học. Mômen lực tạo ra tại khớp vai được tính bằng:
$\tau = r \times F$
Trong đó $\tau$ là mômen xoắn, $r$ là vector khoảng cách từ điểm tác động lực đến trục quay, và $F$ là lực cơ tác động. Các cơ tham gia chuyển động thường hoạt động theo chuỗi đồng tâm – lệch tâm để duy trì kiểm soát vận động.

Phân loại chuyển động tại khớp vai:

• Chuyển động tịnh tiến: rất hạn chế, chủ yếu khi có trật khớp
• Chuyển động quay: phổ biến và chính yếu
• Chuyển động phối hợp: ví dụ như đưa tay lên cao kết hợp gập và xoay

Hệ thống ổn định của khớp vai

Do đặc điểm ổ chảo nông, sự ổn định khớp vai không đến từ xương mà chủ yếu đến từ các yếu tố mô mềm. Ba thành phần chính góp phần tạo ổn định gồm: bao khớp – dây chằng, labrum, và hệ thống cơ quanh khớp – đặc biệt là nhóm cơ chóp xoay (rotator cuff).

Nhóm cơ chóp xoay bao gồm bốn cơ:

• Supraspinatus
• Infraspinatus
• Teres minor
• Subscapularis

Chúng hoạt động đồng bộ để giữ đầu xương cánh tay ổn định trong ổ chảo trong suốt các chuyển động. Thiếu hụt hoặc tổn thương một cơ trong nhóm này sẽ làm giảm đáng kể độ ổn định và làm tăng nguy cơ chấn thương.

Các dây chằng đóng vai trò như giới hạn cơ học cho chuyển động khớp, bao gồm:

• Dây chằng coracohumeral
• Dây chằng glenohumeral trên, giữa và dưới
• Dây chằng acromioclavicular và coracoclavicular (liên quan gián tiếp)

Phân loại và mô tả các khớp liên quan

Khớp vai không phải là một khớp đơn lẻ mà là một tổ hợp của nhiều khớp hoạt động phối hợp để tạo nên chuyển động linh hoạt và phức tạp. Bốn khớp chính cấu thành nên vùng vai bao gồm:

• Khớp vai chính (Glenohumeral joint): là khớp cầu – ổ chảo giữa đầu xương cánh tay và ổ chảo xương bả vai.
• Khớp cùng – đòn (Acromioclavicular joint): nối giữa mỏm cùng vai và đầu ngoài xương đòn.
• Khớp ức – đòn (Sternoclavicular joint): nối đầu trong xương đòn với xương ức.
• Khớp bả vai – lồng ngực (Scapulothoracic articulation): không phải khớp thật, mà là sự trượt giữa mặt trước xương bả vai và lồng ngực.

Vai trò của các khớp này trong chuyển động vai có thể được so sánh như sau:

Khớp	Kiểu khớp	Chức năng chính
Glenohumeral	Khớp cầu – ổ chảo	Chuyển động chính của cánh tay
Acromioclavicular	Khớp phẳng	Ổn định vai khi nâng tay
Sternoclavicular	Khớp yên ngựa	Truyền lực từ tay về trục xương
Scapulothoracic	Khớp giả	Tăng biên độ vận động toàn vai

Những rối loạn và chấn thương thường gặp

Khớp vai dễ bị tổn thương do tính linh hoạt cao nhưng thiếu ổn định tuyệt đối. Các tình trạng bệnh lý phổ biến ở khớp vai bao gồm:

• Trật khớp vai (Shoulder dislocation): đầu xương cánh tay bị trượt khỏi ổ chảo, thường xảy ra do chấn thương mạnh hoặc vận động sai tư thế.
• Viêm gân chóp xoay (Rotator cuff tendinitis): do quá tải, tuổi tác hoặc vận động lặp đi lặp lại.
• Hội chứng chèn ép dưới mỏm cùng (Subacromial impingement): gân bị kẹt giữa mỏm cùng và đầu xương cánh tay trong lúc nâng tay.
• Thoái hóa khớp vai (Glenohumeral osteoarthritis): do mài mòn sụn khớp theo thời gian, gây đau và hạn chế vận động.

Dấu hiệu cảnh báo thường gặp:

• Đau tăng khi vận động tay lên cao
• Mất sức mạnh vai
• Tiếng lục cục khi cử động
• Mất ổn định khớp, dễ bị "trượt" vai

Thông tin y khoa chi tiết: Mayo Clinic

Chẩn đoán và hình ảnh học

Bác sĩ thường bắt đầu bằng thăm khám lâm sàng: kiểm tra phạm vi chuyển động, test sức mạnh cơ, và các nghiệm pháp đặc hiệu như Neer’s test, Hawkins-Kennedy test, hay Apprehension test. Tuy nhiên, hình ảnh học là cần thiết để đánh giá cấu trúc chi tiết.

Các kỹ thuật hình ảnh thường dùng:

1. X-quang: đánh giá cấu trúc xương, phát hiện trật khớp hoặc thoái hóa.
2. Siêu âm: hữu ích trong phát hiện viêm gân, rách gân.
3. MRI: phương tiện tốt nhất để đánh giá mô mềm – bao gồm gân chóp xoay, labrum, dây chằng.
4. Nội soi khớp: vừa chẩn đoán, vừa có thể can thiệp điều trị.

Tham khảo hình ảnh học chi tiết: Radiopaedia – Shoulder MRI Protocol

Điều trị và phục hồi chức năng

Phác đồ điều trị được cá nhân hóa tùy theo tình trạng và mức độ tổn thương. Điều trị bảo tồn bao gồm nghỉ ngơi, dùng thuốc kháng viêm không steroid (NSAIDs), vật lý trị liệu, và tiêm corticosteroid nội khớp. Các bài tập phục hồi thường bắt đầu với cử động thụ động, sau đó chuyển dần sang cử động chủ động và tăng sức mạnh.

Phẫu thuật được cân nhắc trong các trường hợp rách gân hoàn toàn, trật khớp tái phát, thoái hóa nặng hoặc thất bại với điều trị nội khoa. Phẫu thuật hiện đại sử dụng nội soi khớp giúp phục hồi nhanh và giảm rủi ro biến chứng.

Lộ trình phục hồi gồm:

• Tuần 1–2: kiểm soát đau và viêm
• Tuần 2–6: phục hồi phạm vi vận động
• Tháng 2–3: tăng cường sức mạnh cơ
• Tháng 4 trở đi: trở lại hoạt động thể thao hoặc lao động nặng

Ứng dụng lâm sàng và phẫu thuật hiện đại

Nội soi khớp vai (arthroscopy) là một bước tiến vượt bậc trong điều trị rách gân chóp xoay, tổn thương labrum, và làm sạch khớp. Phẫu thuật ít xâm lấn giúp người bệnh phục hồi nhanh, ít sẹo và giảm biến chứng.

Một kỹ thuật nổi bật khác là thay khớp vai ngược (reverse shoulder arthroplasty), được chỉ định cho các trường hợp rách gân chóp xoay không còn khả năng phục hồi kèm theo thoái hóa nặng. Trong kỹ thuật này, vị trí cầu và ổ khớp được đảo ngược nhằm sử dụng cơ deltoid thay cho chóp xoay để vận động vai.

Nguồn tham khảo chuyên sâu: Johns Hopkins Medicine

Tài liệu tham khảo

1. Standring, S. (Ed.). (2020). Gray's Anatomy: The Anatomical Basis of Clinical Practice (42nd ed.). Elsevier.
2. Rockwood, C. A., Matsen, F. A., Wirth, M. A., & Lippitt, S. B. (2009). The Shoulder (4th ed.). Saunders.
3. Burkhart, S. S., Morgan, C. D., & Kibler, W. B. (2003). The disabled throwing shoulder: Spectrum of pathology Part I: Pathoanatomy and biomechanics. Arthroscopy, 19(4), 404–420.
4. American Academy of Orthopaedic Surgeons. (2024). Shoulder Injuries. Retrieved from https://orthoinfo.aaos.org
5. Mayo Clinic. (2024). Shoulder pain. Retrieved from https://www.mayoclinic.org
6. Radiopaedia. (2024). Shoulder MRI protocol. Retrieved from https://radiopaedia.org
7. Johns Hopkins Medicine. (2024). Shoulder Replacement Surgery. Retrieved from https://www.hopkinsmedicine.org