Stress là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học về Stress

Định nghĩa stress

Stress là phản ứng sinh học và tâm lý của cơ thể trước các áp lực hoặc mối đe dọa từ môi trường bên ngoài hoặc bên trong, được kích hoạt khi cá nhân cảm thấy rằng nhu cầu vượt quá khả năng đối phó của mình. Đây là cơ chế thích nghi tự nhiên có vai trò bảo vệ, nhưng khi kéo dài hoặc không kiểm soát được, stress trở thành yếu tố nguy cơ ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe.

Theo định nghĩa từ Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA), stress là “cảm xúc chịu đựng, căng thẳng về mặt thể chất hoặc tinh thần khi đối diện với thách thức hoặc yêu cầu từ bên ngoài”. Stress không chỉ là cảm giác chủ quan mà còn gắn liền với các phản ứng nội tiết, miễn dịch và thần kinh, ảnh hưởng đến toàn bộ hệ thống sinh lý.

Stress có thể được chia thành hai loại: eustress (stress tích cực) có thể cải thiện động lực và hiệu suất, ví dụ trong thi đấu hoặc làm việc dưới áp lực hợp lý; và distress (stress tiêu cực) khi phản ứng kéo dài hoặc quá mức, dẫn đến kiệt sức, suy giảm chức năng và các vấn đề sức khỏe. Việc phân biệt giữa hai loại này có ý nghĩa quan trọng trong định hướng can thiệp tâm lý và y tế.

Các loại stress

Stress được phân loại dựa trên thời gian và tính chất của tác nhân kích thích. Mỗi loại stress khác nhau sẽ kích hoạt hệ thống sinh lý theo cách riêng và để lại hậu quả ngắn hạn hoặc dài hạn. Việc hiểu rõ các loại stress giúp cá nhân và chuyên gia can thiệp chính xác và hiệu quả hơn.

• Stress cấp tính (Acute Stress): Là phản ứng ngắn hạn với một tình huống cụ thể như tai nạn, áp lực thi cử hoặc tranh cãi. Thường hồi phục nhanh nếu có thời gian nghỉ ngơi hợp lý.
• Stress mãn tính (Chronic Stress): Là trạng thái kéo dài do tiếp xúc liên tục với căng thẳng như thất nghiệp, bạo lực gia đình hoặc áp lực tài chính. Loại này liên quan chặt chẽ đến các bệnh lý tim mạch, trầm cảm và rối loạn lo âu.
• Stress thể chất: Do các yếu tố sinh lý như chấn thương, bệnh tật, mất ngủ hoặc đau mãn tính gây ra.
• Stress tâm lý: Xuất phát từ nhận thức hoặc kỳ vọng chủ quan, bao gồm lo lắng, xung đột nội tâm hoặc cảm giác mất kiểm soát.

Bảng dưới đây minh họa sự khác biệt giữa các loại stress:

Loại stress	Thời gian tác động	Nguồn gốc	Tác động điển hình
Cấp tính	Ngắn hạn	Sự kiện cụ thể	Tăng nhịp tim, cảm giác lo âu thoáng qua
Mãn tính	Dài hạn	Môi trường sống hoặc nghề nghiệp	Kiệt sức, rối loạn tâm thần, suy giảm miễn dịch
Thể chất	Liên tục hoặc ngắt quãng	Đau, bệnh, thiếu ngủ	Viêm, suy giảm thể lực
Tâm lý	Tùy tình huống	Tự nhận thức, trải nghiệm cá nhân	Lo âu, trầm cảm, mất động lực

Cơ chế sinh học của stress

Phản ứng stress được điều phối thông qua hệ thần kinh trung ương và hệ nội tiết, đặc biệt là trục HPA (hypothalamic-pituitary-adrenal). Khi cơ thể tiếp nhận tín hiệu đe dọa, vùng dưới đồi (hypothalamus) tiết hormone CRH (corticotropin-releasing hormone), kích thích tuyến yên tiết ACTH (adrenocorticotropic hormone), từ đó thúc đẩy tuyến thượng thận sản xuất cortisol – hormone chính liên quan đến stress.

$CRH \rightarrow ACTH \rightarrow Cortisol$

Cùng lúc, hệ thần kinh giao cảm được kích hoạt, dẫn đến tiết adrenaline và noradrenaline, làm tăng nhịp tim, huyết áp và huy động glucose vào máu để đáp ứng phản ứng “chiến hay chạy” (fight or flight). Phản ứng này hữu ích trong ngắn hạn nhưng khi kéo dài, nó gây ra các hậu quả tiêu cực như rối loạn chuyển hóa, viêm mạn tính và tổn thương tế bào thần kinh.

Vai trò của cortisol là điều hòa năng lượng, ức chế miễn dịch và giúp cơ thể thích nghi với stress. Tuy nhiên, nồng độ cortisol cao trong thời gian dài làm teo vùng hippocampus, ảnh hưởng đến trí nhớ và tăng nguy cơ trầm cảm.

Nguyên nhân gây stress

Các yếu tố gây stress, gọi là “stressors”, rất đa dạng và có thể đến từ cả bên ngoài lẫn bên trong cơ thể. Stressors không nhất thiết phải là sự kiện tiêu cực – những thay đổi lớn, dù tích cực như kết hôn hay thăng chức, cũng có thể tạo stress nếu vượt quá khả năng điều chỉnh của cá nhân.

Các nhóm nguyên nhân phổ biến:

• Môi trường: Ô nhiễm, tiếng ồn, ùn tắc giao thông, khí hậu khắc nghiệt.
• Xã hội: Mất việc, ly hôn, mất người thân, áp lực tài chính.
• Cá nhân: Thiếu tự tin, kỳ vọng bản thân quá cao, xung đột nội tâm.
• Sinh lý: Bệnh mãn tính, mất ngủ, rối loạn nội tiết, thiếu dinh dưỡng.

Theo mô hình đánh giá nhận thức của Lazarus (Cognitive Appraisal Model), mức độ stress không chỉ phụ thuộc vào bản chất của tác nhân mà còn vào cách cá nhân đánh giá mối đe dọa và nguồn lực sẵn có để đối phó. Điều này giải thích tại sao cùng một tình huống có thể gây stress ở người này nhưng không ở người khác.

Ảnh hưởng của stress đến sức khỏe thể chất

Stress kéo dài có ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ thống sinh lý, đặc biệt là hệ tim mạch, miễn dịch, nội tiết và tiêu hóa. Khi cơ thể bị stress mãn tính, nồng độ cortisol và adrenaline duy trì ở mức cao sẽ làm tăng nguy cơ cao huyết áp, xơ vữa động mạch, rối loạn nhịp tim và nhồi máu cơ tim. Stress cũng liên quan đến hiện tượng viêm hệ thống thông qua cơ chế kích hoạt cytokine tiền viêm.

Hệ miễn dịch chịu ảnh hưởng rõ rệt: stress cấp tính có thể kích thích tạm thời miễn dịch bẩm sinh, nhưng stress mãn tính làm giảm số lượng và chức năng của tế bào lympho, từ đó tăng nguy cơ nhiễm trùng và làm chậm quá trình hồi phục sau phẫu thuật hoặc chấn thương. Đối với hệ tiêu hóa, stress gây tăng tiết acid dịch vị, co thắt cơ trơn ruột, và liên quan đến các bệnh như hội chứng ruột kích thích (IBS) hoặc viêm loét dạ dày.

Dưới đây là bảng tổng hợp các tác động thể chất điển hình của stress mãn tính:

Hệ thống	Ảnh hưởng do stress
Tim mạch	Tăng huyết áp, nguy cơ đau tim, rối loạn nhịp tim
Miễn dịch	Giảm số lượng bạch cầu, giảm khả năng kháng viêm
Tiêu hóa	Đau bụng, rối loạn tiêu hóa, viêm loét
Nội tiết	Rối loạn đường huyết, rối loạn giấc ngủ

Ảnh hưởng của stress đến sức khỏe tâm thần

Stress mãn tính là một yếu tố nguy cơ cao đối với nhiều rối loạn tâm thần, bao gồm rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) và rối loạn điều chỉnh. Việc tiếp xúc lâu dài với các stressors làm thay đổi hoạt động của trục HPA, ảnh hưởng đến các vùng não quan trọng như hippocampus (trí nhớ), amygdala (cảm xúc) và vỏ não trước trán (ra quyết định, kiểm soát hành vi).

Nghiên cứu thần kinh học cho thấy nồng độ cortisol cao kéo dài có thể làm teo mô não, đặc biệt ở vùng hippocampus – điều này lý giải vì sao người bị stress mãn tính thường gặp các vấn đề về trí nhớ và khả năng học tập. Stress cũng gây mất cân bằng serotonin và dopamine – hai chất dẫn truyền thần kinh chủ chốt trong kiểm soát tâm trạng.

Các dấu hiệu tâm lý thường gặp khi bị stress bao gồm:

• Lo âu, bồn chồn, cáu gắt
• Mất động lực, giảm hứng thú
• Khó ngủ hoặc ngủ không sâu
• Khó tập trung, suy giảm trí nhớ
• Cảm giác bất lực, tuyệt vọng

Các phương pháp đo lường stress

Việc đo lường stress là một bước quan trọng trong nghiên cứu khoa học và thực hành lâm sàng để đánh giá mức độ căng thẳng và hiệu quả của can thiệp. Có hai nhóm phương pháp chính: đo lường chủ quan và đo lường khách quan.

Đo lường chủ quan dựa vào bảng hỏi tự đánh giá. Công cụ phổ biến nhất là Perceived Stress Scale (PSS), gồm các câu hỏi về mức độ kiểm soát, quá tải và khó khăn trong vài tuần gần đây. Các bảng hỏi khác như Depression Anxiety Stress Scales (DASS) hoặc Holmes and Rahe Stress Scale cũng thường được sử dụng.

Đo lường khách quan dựa trên các chỉ số sinh học như:

• Nồng độ cortisol trong nước bọt hoặc máu
• Biến thiên nhịp tim (HRV)
• Điện não đồ (EEG) và hoạt động điện da (EDA)

Việc kết hợp cả hai phương pháp giúp đánh giá toàn diện hơn, đặc biệt trong các nghiên cứu can thiệp hoặc theo dõi tiến triển tâm lý dài hạn.

Chiến lược quản lý và can thiệp stress

Quản lý stress hiệu quả không chỉ giúp cải thiện chất lượng sống mà còn ngăn ngừa các bệnh lý liên quan đến stress mãn tính. Các chiến lược có thể chia thành ba nhóm: điều chỉnh hành vi, can thiệp nhận thức và hỗ trợ sinh lý học.

Các phương pháp hành vi: bao gồm thiền định (mindfulness), hít thở sâu, yoga, viết nhật ký cảm xúc và tập luyện thể chất đều đặn. Những hoạt động này giúp điều hòa hệ thần kinh giao cảm và giảm hoạt hóa trục HPA.

Can thiệp nhận thức – hành vi (CBT): giúp người bị stress thay đổi nhận thức sai lệch, học cách phân tích và ứng phó linh hoạt với tình huống. Đây là phương pháp điều trị tâm lý được nghiên cứu rộng rãi và có hiệu quả cao trong giảm stress, lo âu và trầm cảm.

Hỗ trợ dược lý: như thuốc chống trầm cảm (SSRI) hoặc thuốc an thần nhẹ có thể được chỉ định nếu stress gây rối loạn chức năng nghiêm trọng, tuy nhiên cần có sự giám sát y tế chặt chẽ.

Xu hướng nghiên cứu stress trong bối cảnh hiện đại

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, stress không chỉ đến từ các yếu tố sinh tồn truyền thống mà còn từ công nghệ, mạng xã hội, biến đổi khí hậu và làm việc từ xa. Điều này mở ra các hướng nghiên cứu mới về stress kỹ thuật số, sự phân tán chú ý và ảnh hưởng của thông tin quá tải.

Các ứng dụng công nghệ mới đang được phát triển để theo dõi và can thiệp stress theo thời gian thực, bao gồm:

• Wearable theo dõi nhịp tim, cortisol
• Ứng dụng thiền, CBT trực tuyến
• Trí tuệ nhân tạo phân tích giọng nói và hành vi gõ phím

Đồng thời, các mô hình học máy được ứng dụng để dự đoán nguy cơ stress mãn tính dựa trên dữ liệu lớn (big data) từ hành vi người dùng, hồ sơ sức khỏe và môi trường sống. Tham khảo tại npj Digital Medicine.

Những tiến bộ này giúp chuyển dịch từ phát hiện và điều trị sang phòng ngừa sớm và hỗ trợ cá nhân hóa – mục tiêu cốt lõi của y học dự phòng thế kỷ 21.