Ngành dệt may là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Ngành dệt may là gì?

Ngành dệt may là một lĩnh vực công nghiệp chuyên sản xuất các sản phẩm từ xơ sợi như sợi, vải, và hàng may mặc thành phẩm. Quá trình sản xuất trong ngành bao gồm nhiều công đoạn nối tiếp nhau: từ xử lý nguyên liệu xơ (có thể là xơ thiên nhiên như bông, len, hoặc xơ nhân tạo như polyester), kéo sợi, dệt/đan vải, xử lý hoàn tất, thiết kế và cuối cùng là gia công may mặc.

Đây là một trong những ngành công nghiệp lâu đời và có tầm ảnh hưởng toàn cầu lớn, đóng vai trò chủ chốt trong phát triển kinh tế của nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển. Ngành dệt may cung cấp việc làm cho hàng triệu lao động, trong đó tỷ lệ lớn là lao động nữ và lao động phổ thông, đồng thời chiếm tỷ trọng cao trong xuất khẩu của các nền kinh tế đang chuyển mình.

Ngành dệt may hiện đại không chỉ tập trung vào khâu sản xuất mà còn bao gồm cả các hoạt động thiết kế thời trang, phát triển mẫu mã, phân tích xu hướng thị trường, quản lý chuỗi cung ứng, kiểm định chất lượng và thương mại điện tử. Điều này khiến dệt may trở thành một ngành công nghiệp tích hợp giữa sản xuất, công nghệ, sáng tạo và thương mại toàn cầu.

Các phân ngành chính trong dệt may

Ngành dệt may bao gồm ba phân ngành sản xuất chính, mỗi phân ngành đảm nhận một vai trò riêng trong chuỗi sản xuất tổng thể:

• Công nghiệp kéo sợi: Biến đổi xơ (ngắn hoặc dài) thành sợi. Quy trình gồm các bước như làm sạch xơ, chải, xe sợi, và cuộn sợi. Tùy thuộc vào nguyên liệu, có thể là sợi cotton, viscose, polyester hoặc sợi pha.
• Công nghiệp dệt và đan vải: Biến sợi thành vải qua các kỹ thuật như dệt thoi, dệt kim hoặc công nghệ không dệt (nonwoven). Mỗi phương pháp có ưu điểm và phạm vi ứng dụng khác nhau. Vải dệt thoi thường dùng cho áo sơ mi, quần âu; trong khi vải dệt kim phổ biến trong thời trang thể thao, áo thun, đồ lót.
• Công nghiệp may mặc: Cắt, ráp và may vải thành sản phẩm hoàn chỉnh như áo quần, khăn, rèm cửa, túi xách... Giai đoạn này đòi hỏi kỹ thuật gia công, thiết kế rập, may mẫu và kiểm tra chất lượng sản phẩm.

Bên cạnh các phân ngành chính, ngành còn có các lĩnh vực phụ trợ không thể thiếu như:

• Ngành nhuộm, in, hoàn tất: xử lý bề mặt vải để tạo màu, hoa văn và tăng tính năng như chống nhăn, chống nước.
• Sản xuất phụ liệu: chỉ may, cúc áo, dây kéo, mếch vải... là các yếu tố hỗ trợ cấu trúc và thẩm mỹ sản phẩm may mặc.
• Thiết kế thời trang: kết hợp giữa nghệ thuật, xu hướng và công nghệ để phát triển bộ sưu tập và mẫu mã đa dạng, phù hợp với thị trường.

Chuỗi cung ứng trong ngành dệt may

Chuỗi cung ứng dệt may là một mạng lưới toàn cầu phức tạp, kết nối hàng ngàn doanh nghiệp tham gia vào các công đoạn từ cung ứng nguyên liệu đến tiêu dùng cuối cùng. Mỗi sản phẩm dệt may đều trải qua nhiều giai đoạn xử lý, sản xuất và vận chuyển qua nhiều quốc gia, tạo thành một chuỗi giá trị liên kết chặt chẽ nhưng dễ bị ảnh hưởng bởi các biến động kinh tế, chính trị và môi trường.

Một chuỗi cung ứng dệt may tiêu biểu gồm các bước chính sau:

1. Xử lý nguyên liệu đầu vào: bông, len, polyester, tre, sợi tái chế...
2. Kéo sợi, dệt vải, nhuộm, hoàn tất
3. Thiết kế, cắt, may và kiểm tra sản phẩm
4. Đóng gói, vận chuyển và phân phối qua bán lẻ hoặc thương mại điện tử

Bảng sau minh họa các công đoạn và vai trò của từng mắt xích trong chuỗi cung ứng:

Công đoạn	Vai trò chính	Ví dụ doanh nghiệp
Kéo sợi	Chuyển xơ thành sợi	Texhong, Formosa
Dệt, nhuộm	Tạo và xử lý vải	Dệt Phong Phú, Thành Công Textile
May mặc	Gia công thành phẩm	Vinatex, May 10
Phân phối	Tiếp cận người tiêu dùng	Zalora, H&M, Decathlon

Với mô hình sản xuất gia công theo đơn hàng (CM, CMT, FOB, ODM), doanh nghiệp dệt may ở các nước đang phát triển thường đảm nhận các khâu trung gian như may, hoàn tất, đóng gói, trong khi thiết kế và phân phối do các nhãn hàng lớn điều phối.

Tác động kinh tế của ngành dệt may

Dệt may đóng vai trò trụ cột trong cơ cấu kinh tế của nhiều quốc gia, đặc biệt ở khu vực châu Á. Ngành không chỉ tạo ra giá trị xuất khẩu cao mà còn đóng góp đáng kể vào công ăn việc làm, chuyển dịch cơ cấu lao động từ nông nghiệp sang công nghiệp và thúc đẩy phát triển vùng ven đô.

Theo Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), dệt may nằm trong nhóm 5 ngành hàng xuất khẩu lớn nhất toàn cầu, chiếm khoảng 4–5% tổng giá trị thương mại thế giới. Tại Việt Nam, dệt may là ngành công nghiệp xuất khẩu chủ lực, chiếm hơn 10% tổng kim ngạch xuất khẩu hàng hóa và đóng góp trực tiếp vào GDP quốc gia.

Số liệu tổng hợp của một số quốc gia tiêu biểu:

Quốc gia	Lao động ngành dệt may	Tỷ trọng trong xuất khẩu (%)
Bangladesh	~4 triệu	84%
Việt Nam	~2.5 triệu	11%
Ấn Độ	~45 triệu (gồm gián tiếp)	12%

Ngành dệt may cũng là kênh thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), đặc biệt từ các tập đoàn thời trang toàn cầu đang tìm kiếm nguồn cung ứng chi phí thấp, ổn định và thân thiện môi trường.

Công nghệ trong ngành dệt may

Sự phát triển của công nghệ đang tái định hình ngành dệt may theo hướng tự động hóa, số hóa và xanh hóa. Các công nghệ mới không chỉ cải thiện năng suất lao động mà còn nâng cao độ chính xác, giảm lãng phí và rút ngắn thời gian đưa sản phẩm ra thị trường.

Một số công nghệ cốt lõi đang được ứng dụng rộng rãi:

• CAD/CAM: Hệ thống thiết kế rập (CAD) và sản xuất tự động (CAM) giúp tối ưu hóa quy trình thiết kế mẫu và trải vải. Các phần mềm như Lectra Modaris hay Gerber AccuMark được sử dụng phổ biến trong ngành.
• In kỹ thuật số: Cho phép in trực tiếp lên vải với tốc độ cao, màu sắc phong phú và giảm thiểu sử dụng nước. Đây là giải pháp thay thế bền vững cho kỹ thuật in lụa truyền thống.
• Robot và tự động hóa: Dùng trong may công đoạn lặp lại như đính cúc, may đường thẳng, kiểm tra lỗi vải. Công nghệ này giúp giải quyết vấn đề thiếu hụt lao động lành nghề.
• Quản lý sản xuất theo thời gian thực: Hệ thống ERP và MES hỗ trợ theo dõi đơn hàng, chất lượng và hiệu suất dây chuyền, từ đó tăng khả năng phản ứng với biến động thị trường.

Ví dụ, Lectra cung cấp giải pháp thiết kế và sản xuất linh hoạt cho chuỗi thời trang nhanh, trong khi Gerber Technology cung cấp hệ sinh thái thiết kế – cắt – trải vải cho các nhà máy OEM/ODM.

Tài nguyên và môi trường

Ngành dệt may tiêu tốn lượng lớn tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt là nước và năng lượng. Quá trình nhuộm và hoàn tất sử dụng nhiều hóa chất, nếu không kiểm soát tốt sẽ gây ô nhiễm nguồn nước, đất và không khí, ảnh hưởng đến hệ sinh thái và sức khỏe cộng đồng.

Thách thức môi trường trong dệt may:

• Mỗi kg vải nhuộm có thể cần đến 150–250 lít nước
• 80% lượng vi nhựa trong đại dương có nguồn gốc từ giặt sợi tổng hợp
• 30% khí thải CO₂ ngành công nghiệp nhẹ đến từ dệt may (theo UN Environment)

Để ứng phó, nhiều sáng kiến toàn cầu đã được triển khai nhằm thúc đẩy phát triển bền vững. Textile Exchange khuyến khích sử dụng sợi hữu cơ, tái chế và áp dụng chỉ số Higg Index để đánh giá tác động môi trường. Tổ chức Ellen MacArthur Foundation đề xuất mô hình thời trang tuần hoàn, khuyến khích thiết kế dễ tái chế và giảm sản phẩm dùng một lần.

Xu hướng xanh hóa đang lan rộng trong toàn chuỗi cung ứng: từ sợi hữu cơ, thuốc nhuộm không độc hại, quy trình hoàn tất tiết kiệm nước cho đến hệ thống nhà máy không phát thải.

Tiêu chuẩn và kiểm định chất lượng

Với đặc thù là sản phẩm tiêu dùng gắn liền với sức khỏe và thẩm mỹ, hàng dệt may phải đáp ứng nhiều tiêu chuẩn quốc tế về chất lượng, độ an toàn và minh bạch chuỗi cung ứng. Các tiêu chuẩn này giúp nâng cao uy tín thương hiệu và tăng khả năng tiếp cận thị trường xuất khẩu.

Một số chứng chỉ phổ biến trong ngành:

• OEKO-TEX® Standard 100: Kiểm định hàm lượng hóa chất tồn dư trên sản phẩm vải và may mặc.
• GOTS (Global Organic Textile Standard): Đảm bảo vải hữu cơ từ nguồn gốc nguyên liệu đến xử lý và đóng gói.
• bluesign®: Kiểm soát toàn diện chuỗi cung ứng từ khâu sản xuất đến đầu ra, đảm bảo thân thiện với môi trường và người tiêu dùng.

Các thị trường khó tính như EU, Mỹ, Nhật Bản đều yêu cầu nhà xuất khẩu cung cấp bằng chứng tuân thủ các tiêu chuẩn kỹ thuật này để được thông quan hoặc gia hạn hợp đồng dài hạn.

Xu hướng và chuyển đổi trong ngành

Ngành dệt may đang đối mặt với nhiều thách thức đồng thời: biến động chuỗi cung ứng hậu COVID-19, yêu cầu cao hơn từ thị trường, nhu cầu tùy biến sản phẩm và đòi hỏi về phát triển bền vững. Điều này buộc doanh nghiệp phải tái cấu trúc toàn diện để tăng tính linh hoạt, giảm phụ thuộc và nâng cao giá trị gia tăng.

Các xu hướng chuyển đổi chiến lược bao gồm:

• Thời trang theo yêu cầu (on-demand fashion): Sản xuất theo đơn hàng nhỏ, thiết kế riêng lẻ, giảm tồn kho và phản ứng nhanh với xu hướng.
• Thương mại điện tử tích hợp sản xuất: Liên kết nền tảng bán hàng trực tuyến với nhà máy sản xuất theo thời gian thực, giúp rút ngắn chu kỳ đơn hàng.
• Số hóa và dữ liệu lớn: Ứng dụng AI để dự báo nhu cầu, tối ưu kế hoạch sản xuất và cá nhân hóa trải nghiệm khách hàng.
• Tuần hoàn vật liệu: Tái chế sợi, phân loại rác dệt may và thiết kế sản phẩm có thể tái sử dụng.

Nhiều doanh nghiệp tại Việt Nam như Vinatex, Thành Công, Dệt Phong Phú đã và đang đầu tư chuyển đổi số, xây dựng nhà máy thông minh và áp dụng ERP – MES để nâng cao hiệu suất và truy xuất nguồn gốc sản phẩm.

Tài liệu tham khảo

1. UNCTAD. (2022). Textiles and Clothing in the World Economy. Link.
2. WTO. (2021). World Trade Statistical Review. Link.
3. Textile Exchange. (2023). Preferred Fiber & Materials Market Report. Link.
4. OEKO-TEX®. (2024). Certification Standards. Link.
5. Lectra. (2023). Smart Manufacturing Solutions for Fashion. Link.
6. H&M Group. (2023). Sustainability Report. Link.
7. Ellen MacArthur Foundation. (2022). Textiles and Circular Economy. Link.
8. Gerber Technology. (2023). Industry 4.0 for Apparel Manufacturing. Link.