Namibia là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về Namibia

Namibia là một quốc gia nằm ở phía tây nam châu Phi, với biên giới kéo dài giáp Đại Tây Dương ở phía tây, và các nước láng giềng gồm Angola, Zambia, Botswana và Nam Phi. Với diện tích hơn 824.000 km², Namibia là một trong những quốc gia rộng lớn nhất châu Phi nhưng lại có dân số chỉ khoảng 2,5 triệu người, khiến mật độ dân số thuộc loại thấp nhất thế giới. Phần lớn dân cư sinh sống tại miền bắc, nơi có điều kiện khí hậu thuận lợi hơn so với vùng hoang mạc phía nam và tây.

Tên gọi "Namibia" bắt nguồn từ sa mạc Namib – một vùng hoang mạc ven biển được cho là cổ nhất trên thế giới, có niên đại hơn 55 triệu năm. Namib nổi bật với cảnh quan đụn cát đỏ khổng lồ, thung lũng khô cằn, và các hệ sinh thái độc đáo thích nghi với điều kiện khắc nghiệt. Không chỉ là biểu tượng địa lý, sa mạc Namib còn là điểm nhấn trong nhận diện bản sắc quốc gia của Namibia sau khi giành độc lập.

Namibia có thủ đô là Windhoek – trung tâm hành chính, kinh tế và giao thông chính của cả nước. Với vị trí trung tâm và độ cao hơn 1.600 mét so với mực nước biển, Windhoek mang khí hậu ôn hòa quanh năm, là nơi tập trung nhiều cơ quan chính phủ, đại sứ quán và tổ chức quốc tế hoạt động tại quốc gia này.

Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên

Namibia sở hữu đa dạng địa hình, từ những bờ biển đầy sương mù của Skeleton Coast cho tới các vùng đồng bằng khô cằn ở sa mạc Kalahari. Quốc gia này chia làm bốn khu vực địa lý chính:

• Sa mạc Namib ở phía tây – kéo dài từ phía nam Angola tới sông Orange, nổi tiếng với đụn cát cao nhất thế giới.
• Cao nguyên trung tâm – là vùng có dân cư tập trung đông nhất, thích hợp cho nông nghiệp và chăn nuôi.
• Vùng đồng bằng phía đông – thuộc phần mở rộng của sa mạc Kalahari, nơi sinh sống của nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số như người San.
• Dải đất Caprivi ở đông bắc – vùng ẩm ướt và có nhiều sông ngòi, giàu tài nguyên sinh học.

Khí hậu Namibia phần lớn là khô hạn hoặc bán khô hạn. Lượng mưa trung bình hàng năm rất thấp, dao động từ 250–500 mm, và không phân bố đồng đều. Sự khác biệt lớn giữa nhiệt độ ngày và đêm là một đặc điểm nổi bật, đặc biệt ở các vùng sa mạc nơi chênh lệch có thể lên tới 30°C.

Namibia có một số con sông quan trọng như sông Okavango, sông Kunene và sông Zambezi ở miền bắc, tuy nhiên hầu hết các dòng chảy trong nội địa là tạm thời (ephemeral), chỉ xuất hiện trong mùa mưa. Điều này ảnh hưởng lớn đến sản xuất nông nghiệp và yêu cầu nghiêm ngặt về quản lý nguồn nước.

Lịch sử hình thành và độc lập

Lịch sử hiện đại của Namibia bắt đầu từ thế kỷ 19 khi thực dân Đức thiết lập quyền kiểm soát tại vùng đất này và đặt tên là “Tây Nam Phi thuộc Đức” (Deutsch-Südwestafrika). Từ năm 1884, Đức thiết lập các trạm thương mại, khai thác tài nguyên và đàn áp các cộng đồng bản địa như Herero và Namaqua. Cuộc diệt chủng Herero-Nama năm 1904–1908 là một trong những thảm kịch tồi tệ nhất trong lịch sử thuộc địa châu Phi, khiến hàng chục nghìn người thiệt mạng.

Sau Thế chiến I, quyền kiểm soát Namibia được trao cho Nam Phi dưới dạng ủy trị của Hội Quốc Liên, sau đó được sáp nhập bất hợp pháp vào lãnh thổ Nam Phi. Trong thời kỳ này, chính quyền Nam Phi áp dụng chính sách phân biệt chủng tộc apartheid tại Namibia, tạo ra làn sóng phản kháng mạnh mẽ từ các phong trào dân tộc.

Phong trào giải phóng Namibia được dẫn dắt bởi SWAPO (South West Africa People’s Organization), thành lập năm 1960, với mục tiêu giành độc lập và xóa bỏ chế độ apartheid. Cuộc chiến tranh du kích kéo dài suốt hơn hai thập kỷ, kết thúc bằng Thỏa thuận New York năm 1988, dưới sự bảo trợ của Liên Hợp Quốc. Namibia chính thức tuyên bố độc lập ngày 21 tháng 3 năm 1990, với Sam Nujoma trở thành Tổng thống đầu tiên.

Cơ cấu chính trị và hành chính

Namibia hoạt động theo thể chế cộng hòa đại nghị, có hệ thống chính trị đa đảng nhưng chịu sự chi phối lớn của SWAPO – đảng cầm quyền từ khi độc lập. Hiến pháp Namibia, được thông qua năm 1990, cam kết bảo vệ nhân quyền, phân chia quyền lực rõ ràng và tổ chức bầu cử tự do định kỳ.

Chính phủ Namibia bao gồm ba nhánh chính:

• Hành pháp: Tổng thống (nguyên thủ quốc gia), Thủ tướng và Hội đồng Bộ trưởng.
• Lập pháp: Quốc hội hai viện gồm Quốc hội (National Assembly) và Hội đồng Quốc gia (National Council).
• Tư pháp: Hệ thống tòa án độc lập, đứng đầu là Tòa án Tối cao và các tòa cấp dưới.

Namibia được chia thành 14 vùng hành chính, mỗi vùng có Hội đồng vùng và các cơ cấu chính quyền địa phương riêng. Dưới cấp vùng là hơn 100 khu vực bầu cử và các thị trấn tự quản. Sự phân cấp quản lý giúp phân bổ ngân sách hiệu quả hơn và hỗ trợ phát triển vùng sâu vùng xa.

Dưới đây là bảng tóm tắt các vùng hành chính của Namibia và thủ phủ tương ứng:

Vùng	Thủ phủ
Khomas	Windhoek
Erongo	Swakopmund
Oshana	Oshakati
Otjozondjupa	Otjiwarongo
Zambezi	Katima Mulilo

Các cơ chế bầu cử tại Namibia được đánh giá là minh bạch và ổn định, góp phần duy trì môi trường chính trị hòa bình và thu hút đầu tư quốc tế.

Kinh tế Namibia

Nền kinh tế Namibia có cấu trúc đa dạng nhưng vẫn phụ thuộc lớn vào khai thác tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt là khai khoáng và ngư nghiệp. Trong năm 2023, theo Ngân hàng Thế giới, khai khoáng chiếm hơn 10% GDP quốc gia, với kim cương, uranium và đồng là ba mặt hàng xuất khẩu chính. Namibia là quốc gia sản xuất uranium lớn thứ hai thế giới sau Kazakhstan, chủ yếu từ mỏ Husab và Rössing.

Ngành khai thác kim cương được quản lý bởi Debmarine Namibia – một liên doanh giữa chính phủ Namibia và tập đoàn De Beers. Khoảng 95% sản lượng kim cương của quốc gia đến từ các mỏ ven biển, được khai thác bằng công nghệ tàu hút hiện đại. Điều này giúp Namibia hạn chế tổn hại môi trường đất liền và bảo đảm chuỗi giá trị bền vững.

Bên cạnh đó, ngành đánh bắt và chế biến hải sản, đặc biệt là cá ngừ, cá thu và tôm hùm, cũng đóng vai trò quan trọng. Chính phủ áp dụng hệ thống hạn ngạch đánh bắt và đầu tư vào các cảng cá như Walvis Bay để gia tăng giá trị xuất khẩu.

• Khai khoáng: Kim cương, uranium, đồng, chì.
• Nông nghiệp: Chăn nuôi bò thịt, dê, ngũ cốc.
• Ngư nghiệp: Cá ngừ, cá thu, tôm hùm.
• Du lịch: Du lịch sinh thái, safari, cảnh quan tự nhiên.

Tuy nhiên, nền kinh tế Namibia đối mặt với những rủi ro lớn từ biến động giá hàng hóa toàn cầu và tình trạng thất nghiệp cao, ước tính lên tới 33% trong nhóm dân số trẻ. Để cải thiện, chính phủ đang thúc đẩy chiến lược đa dạng hóa kinh tế, bao gồm công nghiệp hóa nhẹ, phát triển năng lượng tái tạo (như điện mặt trời, điện gió) và tăng đầu tư vào công nghệ số.

Tài nguyên thiên nhiên và môi trường

Namibia được đánh giá là một trong những quốc gia đi đầu trong bảo tồn môi trường tại châu Phi. Khoảng 43% diện tích đất nước nằm trong các khu bảo tồn quốc gia hoặc khu vực quản lý tài nguyên cộng đồng (Conservancies). Mô hình đồng quản lý giữa nhà nước và người dân bản địa giúp tăng tính bền vững trong khai thác tài nguyên thiên nhiên.

Hệ sinh thái tại Namibia rất đa dạng, với nhiều loài động vật đặc hữu như linh dương Oryx, voi sa mạc, sư tử sa mạc, báo hoa mai và hồng hạc. Quốc gia này nổi tiếng với các điểm đến bảo tồn lớn như:

• Etosha National Park: Một trong những công viên lớn nhất thế giới, với hơn 100 loài động vật có vú và 300 loài chim.
• Skeleton Coast: Dải bờ biển khắc nghiệt với xác tàu đắm, sư tử biển và các hệ sinh thái đặc biệt ven biển.
• Caprivi Strip: Vùng đất xanh tươi, nhiều sông, là điểm tụ cư của voi, trâu rừng và cá sấu.

Namibia là quốc gia đầu tiên trên thế giới đưa khái niệm bảo tồn môi trường vào hiến pháp (Điều 95). Chính sách quản lý động vật hoang dã dựa trên cơ chế lợi ích kinh tế địa phương giúp giảm thiểu nạn săn trộm và tăng sinh kế cho cộng đồng nông thôn.

Văn hóa và ngôn ngữ

Văn hóa Namibia là sự giao thoa giữa truyền thống bản địa châu Phi và ảnh hưởng từ châu Âu, đặc biệt là Đức và Nam Phi. Quốc gia này có hơn 11 nhóm dân tộc chính, mỗi nhóm mang bản sắc văn hóa và phong tục riêng biệt. Trong đó:

Nhóm dân tộc	Ngôn ngữ	Khu vực cư trú
Ovambo	Oshiwambo	Miền bắc Namibia
Herero	Otjiherero	Trung và đông Namibia
Himba	Otjihimba	Vùng Kaokoland
San (Bushmen)	Khoisan	Miền đông và nam

Tiếng Anh là ngôn ngữ chính thức từ sau độc lập, nhằm tạo cầu nối trung lập giữa các nhóm ngôn ngữ đa dạng. Tuy nhiên, trong đời sống hàng ngày, nhiều người sử dụng tiếng bản địa hoặc tiếng Afrikaans và tiếng Đức, đặc biệt tại các khu vực đô thị.

Lễ hội, âm nhạc truyền thống và nghệ thuật thủ công là phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa Namibia. Người Himba nổi tiếng với lối sống bán du mục, mái tóc và da được bôi đất đỏ (otjize) – biểu tượng văn hóa độc đáo.

Giáo dục và y tế

Chính phủ Namibia dành gần 20% ngân sách quốc gia cho giáo dục – tỷ lệ cao nhất ở châu Phi. Hệ thống giáo dục công lập miễn phí đến hết cấp 12, nhưng vẫn gặp khó khăn về cơ sở vật chất, thiếu giáo viên và chất lượng đào tạo chưa đồng đều giữa thành thị và nông thôn.

Namibia có hai trường đại học lớn: University of Namibia (UNAM) và Namibia University of Science and Technology (NUST). UNAM có các khoa chuyên ngành như y dược, kinh tế, khoa học xã hội và kỹ thuật – đóng vai trò chủ chốt trong đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao.

Hệ thống y tế Namibia phát triển nhưng còn hạn chế ở vùng sâu vùng xa. Theo Ngân hàng Thế giới, chi tiêu y tế chiếm khoảng 8,9% GDP. Các bệnh mãn tính như HIV/AIDS, lao và sốt rét vẫn còn phổ biến, đặc biệt ở miền bắc và vùng biên giới.

• Tỷ lệ nhiễm HIV/AIDS: Khoảng 11,8% (2022)
• Tuổi thọ trung bình: 64 tuổi
• Số bác sĩ/10.000 dân: 3

Chính phủ đang triển khai chương trình y tế cộng đồng kết hợp y học hiện đại và y học bản địa để nâng cao hiệu quả chăm sóc sức khỏe, đặc biệt với các nhóm dân tộc thiểu số.

Du lịch và di sản thiên nhiên

Du lịch là ngành tăng trưởng nhanh, đóng góp hơn 10% GDP và tạo việc làm cho hàng chục nghìn người. Namibia thu hút du khách nhờ vào các yếu tố như thiên nhiên hoang sơ, cảnh quan đa dạng và chính sách thị thực thân thiện (nhiều quốc gia được miễn visa).

Các điểm đến nổi bật bao gồm:

• Sossusvlei: Đụn cát đỏ cao nhất thế giới trong sa mạc Namib, là biểu tượng quốc gia.
• Etosha: Khu bảo tồn động vật hoang dã rộng lớn, có thể quan sát Big Five.
• Swakopmund: Thành phố biển mang đậm dấu ấn kiến trúc Đức, nổi tiếng với thể thao mạo hiểm.

Namibia đặc biệt thành công với mô hình du lịch bảo tồn – kết hợp lợi ích kinh tế từ du lịch với bảo vệ hệ sinh thái. Đây là một trong những mô hình tiên phong tại châu Phi, được các tổ chức quốc tế đánh giá cao.

Thách thức và triển vọng phát triển

Namibia đối mặt với nhiều thách thức phát triển: thất nghiệp cao, chênh lệch giàu nghèo, phụ thuộc vào tài nguyên thô và biến đổi khí hậu. Hạn hán liên tiếp trong các năm 2019–2022 đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp và an ninh lương thực.

Tuy vậy, Namibia được đánh giá có tiềm năng lớn trong các lĩnh vực:

• Năng lượng tái tạo – với công suất điện mặt trời và điện gió ngày càng tăng.
• Công nghiệp hóa xanh – thông qua khai thác hydro xanh phục vụ xuất khẩu sang châu Âu.
• Giáo dục số và khởi nghiệp trẻ – được hỗ trợ bởi các tổ chức quốc tế như GIZ, USAID và World Bank.

Với chiến lược phát triển bền vững, cải cách thể chế minh bạch và hội nhập kinh tế khu vực, Namibia có nhiều cơ hội chuyển mình thành quốc gia trung thu nhập cao trong tương lai gần.