Hoán dụ ý niệm là gì? Các công bố khoa học về Hoán dụ ý niệm

Hoán dụ ý niệm là hiện tượng ngôn ngữ trong đó một thực thể, sự kiện hoặc thuộc tính được biểu đạt bằng một yếu tố khác có mối liên hệ tri nhận gần gũi. Khác với ẩn dụ dựa trên sự tương đồng, hoán dụ ý niệm vận hành trong cùng một miền nhận thức, giúp đơn giản hóa và tổ chức thông tin hiệu quả hơn.

Hoán dụ ý niệm là gì?

Hoán dụ ý niệm (conceptual metonymy) là hiện tượng nhận thức và ngôn ngữ trong đó một thực thể, thuộc tính, hành động hoặc trạng thái được biểu thị bằng một thực thể khác có liên quan trực tiếp hoặc nằm trong cùng một miền tri nhận. Khác với ẩn dụ, vốn dựa trên sự tương đồng giữa hai lĩnh vực ý nghĩa khác nhau, hoán dụ ý niệm dựa trên mối liên hệ nội tại, gần gũi về trải nghiệm và tổ chức nhận thức. Ví dụ, trong câu "Cả thành phố ra đường mừng chiến thắng", từ "thành phố" được dùng thay cho "người dân trong thành phố", thể hiện một dạng hoán dụ phổ biến.

Theo nghiên cứu của Lakoff và Johnson (1980) trong "Metaphors We Live By", hoán dụ ý niệm đóng vai trò then chốt trong việc hình thành ngôn ngữ tự nhiên và tổ chức tư duy con người, giúp đơn giản hóa thế giới phức tạp thành những đơn vị tri nhận dễ hiểu hơn.

Bản chất và cơ chế nhận thức của hoán dụ ý niệm

Hoán dụ ý niệm phản ánh cách con người sử dụng một phần thông tin quen thuộc để truy cập hoặc gọi tên toàn bộ thực thể trong quá trình tri nhận. Quá trình này có thể mô hình hóa đơn giản bằng công thức:

XYvới đieˆˋu kiệnX vaˋ Y coˊ quan hệ tri nhận gaˆˋn gu˜iX \rightarrow Y \quad \text{với điều kiện} \quad X \text{ và } Y \text{ có quan hệ tri nhận gần gũi}

Ở đây, X là miền nguồn (source domain) – phần quen thuộc được nhắc đến, và Y là miền đích (target domain) – thực thể được biểu đạt. Việc chuyển đổi này dựa trên mối liên kết thực tế đã được thiết lập trong nhận thức tập thể, không cần suy luận tương đồng.

Đặc trưng nổi bật của hoán dụ ý niệm

Hoán dụ ý niệm có những đặc trưng cơ bản sau:

  • Quan hệ thực thể: Hoán dụ chỉ xảy ra giữa các yếu tố cùng nằm trong một thực thể hoặc một miền nhận thức thống nhất.
  • Tính kinh nghiệm: Các mối liên hệ hoán dụ bắt nguồn từ trải nghiệm thực tế, được lặp đi lặp lại trong đời sống hàng ngày.
  • Tính kinh tế ngôn ngữ: Giúp giảm bớt số lượng từ vựng cần thiết để diễn đạt thông tin.
  • Phổ biến xuyên văn hóa: Nhiều loại hoán dụ xuất hiện phổ biến ở nhiều ngôn ngữ và nền văn hóa khác nhau.

Các dạng hoán dụ ý niệm phổ biến

Theo Springer - Cognitive Linguistics Series, các dạng hoán dụ ý niệm thường gặp bao gồm:

  • Phần thay cho toàn thể (Synecdoche - Part for Whole): Ví dụ: "cánh tay" thay cho "người lao động".
  • Toàn thể thay cho phần (Whole for Part): Ví dụ: "công ty quyết định tăng lương" (công ty = ban lãnh đạo).
  • Nguyên nhân thay cho kết quả (Cause for Effect): Ví dụ: "máu và nước mắt" thay cho "sự hy sinh gian khổ".
  • Vật chứa thay cho vật được chứa (Container for Content): Ví dụ: "uống hết ly" (ly = nước trong ly).
  • Người thực hiện thay cho hành động (Agent for Action): Ví dụ: "cây cọ tài ba" thay cho "họa sĩ tài năng".
  • Biểu tượng thay cho thực thể (Symbol for Entity): Ví dụ: "lá cờ bay cao" thay cho "quốc gia chiến thắng".

Vai trò của hoán dụ ý niệm trong giao tiếp và tư duy

Hoán dụ ý niệm có vai trò sâu sắc trong nhận thức và sử dụng ngôn ngữ:

  • Giảm tải nhận thức: Cho phép con người xử lý thông tin phức tạp nhanh chóng và hiệu quả hơn.
  • Tạo sự hàm súc trong ngôn ngữ: Giúp truyền đạt nhiều ý nghĩa chỉ bằng một đơn vị biểu đạt ngắn gọn.
  • Thúc đẩy khả năng trừu tượng hóa: Là bước trung gian giữa nhận thức cụ thể và năng lực trừu tượng hóa khái niệm.
  • Xây dựng hệ thống tri thức xã hội: Thể hiện cách cộng đồng tổ chức, chia sẻ và lưu truyền thông tin văn hóa, xã hội.

So sánh hoán dụ ý niệm và ẩn dụ ý niệm

Tiêu chí Hoán dụ ý niệm Ẩn dụ ý niệm
Quan hệ giữa miền nguồn và miền đích Quan hệ gần gũi trong cùng miền nhận thức Quan hệ tương đồng giữa hai miền khác nhau
Ví dụ "Uống hết ly" (ly = nước trong ly) "Cuộc đời là một chuyến hành trình"
Chức năng chính Rút gọn, làm giàu ngôn ngữ Chuyển đổi cách nhìn thế giới

Ứng dụng thực tế của hoán dụ ý niệm

  • Trong văn học: Nhà văn, nhà thơ sử dụng hoán dụ để tạo hiệu ứng hình ảnh mạnh mẽ, gợi nhiều tầng nghĩa.
  • Trong truyền thông: Các chiến dịch quảng cáo thường dùng hoán dụ biểu tượng để gợi liên tưởng nhanh chóng đến thương hiệu.
  • Trong chính trị: Dùng tên địa danh, nhân vật lịch sử để đại diện cho phong trào, chế độ hoặc sự kiện chính trị.
  • Trong giáo dục: Ứng dụng hoán dụ giúp học sinh hiểu các khái niệm trừu tượng dễ dàng hơn thông qua ví dụ gần gũi.

Ý nghĩa nghiên cứu hoán dụ ý niệm trong ngôn ngữ học tri nhận

Hoán dụ ý niệm được xem là một công cụ mạnh mẽ để phân tích cách tư duy và tổ chức tri thức trong não bộ con người. Hiểu được các kiểu hoán dụ giúp:

  • Khám phá cấu trúc ngầm trong ngôn ngữ: Từ đó hiểu sâu hơn cách các khái niệm được hình thành và liên kết với nhau.
  • Phân tích sự khác biệt văn hóa: Một số kiểu hoán dụ phổ biến trong văn hóa này có thể hoàn toàn khác biệt trong văn hóa khác.
  • Phát triển công nghệ xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP): Các mô hình AI cần hiểu cơ chế hoán dụ để diễn giải và tạo ngôn ngữ tự nhiên chính xác hơn.

Kết luận

Hoán dụ ý niệm là một phần cốt lõi trong hệ thống nhận thức và ngôn ngữ của con người, giúp tổ chức thông tin phức tạp thành các đơn vị dễ hiểu hơn thông qua các mối liên kết tri nhận thực tế. Khác với ẩn dụ dựa trên sự tương đồng, hoán dụ ý niệm khai thác mối liên hệ gần gũi trong cùng một miền nhận thức, từ đó phản ánh sâu sắc cách tư duy, giao tiếp và sáng tạo của loài người. Việc nghiên cứu sâu hoán dụ ý niệm mở ra những góc nhìn mới mẻ về ngôn ngữ, văn hóa và bản chất của nhận thức con người trong thế giới hiện đại.

Các bài báo, nghiên cứu, công bố khoa học về chủ đề hoán dụ ý niệm:

Hoán dụ ý niệm trong kết cấu x (vị từ) + “mặt” trong tiếng Việt dưới góc nhìn của ngôn ngữ học tri nhận
Normal 0 false false false MicrosoftInternetExplorer4 Hoán dụ ý niệm (HDYN) là một trong hai cơ chế tri nhận chủ yếu được nghiên cứu bởi Ngôn ngữ học tri nhận (NNHTN). Bài viết này trên cơ sở khảo sát 61 kết cấu vị từ + yếu tố “mặt” trong tiếng Việt đã phân tích một ...... hiện toàn bộ
#hoán dụ ý niệm #biểu trưng hoán dụ ý niệm #ngôn ngữ học tri nhận #cơ chế tạo nghĩa
Hoán dụ ý niệm "bộ phận cơ thể người biểu trưng cho kỹ năng" trong thành ngữ tiếng Anh và tiếng Việt
800x600 Trong ngôn ngữ học tri nhận, hoán dụ ý niệm được hiểu là việc sử dụng một đặc điểm riêng để nhận dạng một thực thể phức tạp hơn. Đây chính là một trong những đặc điểm cơ bản của khả năng tri nhận. Lakoff (1987) cho rằng chúng ta rất thường xuyên sử dụng những khía cạnh hay đặc điểm dễ nhận biết, dễ cảm nhậ...... hiện toàn bộ
Sai sót báo cáo tài chính của công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam
Sai sót trong công bố thông tin trên Báo cáo tài chính (BCTC) là một trong những chủ đề đặc biệt được quan tâm và mang tính thời sự tại Việt Nam. Nghiên cứu này nhằm cung cấp bức tranh tổng quát về thực trạng sai sót BCTC theo các chỉ tiêu trọng yếu như lợi nhuận, tài sản. Dựa vào cách tiếp cận mô tả, so sánh và giải thích, kết quả phân tích cho thấy sai sót lợi nhuận và tài sản của các công ty ni...... hiện toàn bộ
#sai sót báo cáo tài chính #sai sót lợi nhuận #sai sót tài sản #thị trường chứng khoán #công ty niêm yết
Học thuyết về hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền – Phần thứ hai: Khái niệm và nội hàm (1); Những nguyên tắc cơ bản (2); và Những cơ sở khoa học – thực tiễn của việc soạn thảo (3) (Kỳ I)
Tạp chí Khoa học Kiểm sát - Tập 4 Số 60 - 2022
Bài viết này là Phần thứ hai của sự nối tiếp các nghiên cứu những vấn đề lý luận liên quan đến Học thuyết về hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự mà Phần thứ nhất mang tính gợi mở đối với việc tiếp cận vấn đề nghiên cứu đã được đăng trên Tạp chí Khoa học Kiểm sát số 4/2021(1). Vì vậy, trong Phần thứ hai của nghiên cứu này, bài viết sử dụng các phương pháp phân tích khoa học để làm sáng tỏ về mặt ...... hiện toàn bộ
#Hoàn thiện hệ thống PLHS #khái niệm và nội hàm #những nguyên tắc cơ bản #những cơ sở khoa học - thực tiễn
Cắt bỏ niêm mạc nội soi dưới nước có liên quan đến tỷ lệ tái phát thấp hơn và các ca cắt bỏ điều trị sớm hơn so với cắt bỏ niêm mạc nội soi truyền thống cho các polyp đại trực tràng lớn Dịch bởi AI
Surgical Endoscopy And Other Interventional Techniques - Tập 31 - Trang 4174-4183 - 2017
Các nghiên cứu so sánh hiệu quả và độ an toàn của cắt bỏ niêm mạc nội soi từng phần trợ giúp bằng dung dịch muối (EMR) với cắt bỏ niêm mạc nội soi dưới nước (UEMR) mà không nâng niêm mạc dưới polyp đại trực tràng còn thiếu. Mục tiêu của nghiên cứu này là so sánh hiệu quả và độ an toàn của EMR với UEMR cho các polyp đại trực tràng lớn. Hai trăm tám mươi chín polyp đại trực tràng đã được một nội soi...... hiện toàn bộ
#cắt bỏ niêm mạc nội soi dưới nước #cắt bỏ niêm mạc nội soi truyền thống #polyp đại trực tràng #tỷ lệ tái phát #cắt bỏ hoàn toàn
Chẩn đoán lỗi cảm biến và điều khiển khoan dung dựa trên cơ sở quy tắc niềm tin cho hệ thống phức tạp Dịch bởi AI
Journal of Systems Science and Complexity - Tập 36 - Trang 1002-1023 - 2023
Bài viết này phát triển một khuôn khổ mới cho chẩn đoán lỗi và điều khiển khoan dung đối với sự cố cảm biến (SFDTC) cho các hệ thống phức tạp như tên lửa và tên lửa hành trình. Khuôn khổ mới nhằm giải quyết hai vấn đề: Thiếu dữ liệu và sự không chắc chắn đa dạng trong kiến thức. Trong khuôn khổ SFDTC, có hai phần chính: Mô hình chẩn đoán lỗi và mô hình tái tạo đầu ra. Hai phần này của khuôn khổ mớ...... hiện toàn bộ
#chẩn đoán lỗi #điều khiển khoan dung #cảm biến #hệ thống phức tạp #mô hình tối ưu hóa
Hoán dụ ý niệm về sự sống: Bộ phận thay cho toàn thể (khảo sát trên một số trang báo điện tử của Việt Nam)
Tạp chí Khoa học Xã hội và Nhân văn - Tập 10 Số 6 - Trang 696-707 - 2025
: Sự sống và cái chết là những phạm trù cơ bản, có tính phổ quát trong cuộc sống con người. Đến nay, đã có một số công trình nghiên cứu đề cập đến ý niệm về cái chết; tuy nhiên chưa có nhiều nghiên cứu quan tâm đến vấn đề ý niệm về sự sống, đặc biệt là các nghiên cứu tiếp cận từ góc độ hoá dụ ý niệm. Sự sống ở đây được hiểu là sự sinh tồn của cơ thể sinh học con người. Chính vì thế, bài viết nà...... hiện toàn bộ
#hoán dụ ý niệm #sự sống #cái chết #ngôn ngữ học tri nhận #ẩn dụ ý niệm.
Thái độ về việc thiết lập sự đồng thuận tình dục của nam giới Trung Quốc: Vai trò tiêu cực của niềm tin chống cự tượng trưng và uống rượu say xỉn Dịch bởi AI
Springer Science and Business Media LLC - Tập 87 - Trang 52-67 - 2022
Thái độ đối với việc thiết lập sự đồng thuận tình dục là một yếu tố tiên quyết quan trọng để hiểu liệu và như thế nào nam giới sẽ chủ động thương lượng sự đồng thuận trong các hoạt động tình dục. Tuy nhiên, còn rất ít thông tin về các yếu tố ảnh hưởng đến thái độ về sự đồng thuận tình dục. Nghiên cứu hiện tại đã xem xét mối liên hệ giữa ba nhóm yếu tố được biết đến là liên quan đến văn hóa tấn côn...... hiện toàn bộ
#phân biệt giới tính thù địch #phân biệt giới tính khoan dung #niềm tin chống cự tượng trưng #sự chấp nhận huyền thoại hiếp dâm #uống rượu say xỉn #thái độ đồng thuận tình dục
Cáo buộc hành vi xâm hại tình dục: Một cái nhìn từ góc độ niềm tin về khoảng cách quyền lực Dịch bởi AI
Journal of Business Ethics - Tập 175 - Trang 391-410 - 2020
Chúng tôi tìm hiểu cách mà những người quan sát bên thứ ba phản ứng trước những cáo buộc về các hành vi xâm hại tình dục, liệu phản ứng của họ có khác nhau hay không, và nếu có thì tại sao, họ xác định hình phạt cho người phạm tội như thế nào, ai sẽ khoan dung hơn với họ, và cơ chế tâm lý nào nằm ở dưới sự lựa chọn này. Chúng tôi dựa trên một khía cạnh trong lý thuyết định hướng văn hóa của Hofste...... hiện toàn bộ
#hành vi xâm hại tình dục #niềm tin khoảng cách quyền lực #sự tách biệt đạo đức #phản ứng xã hội #tâm lý học
Các khái niệm tự động hóa trong ngành công nghiệp khoáng sản với trọng tâm là điều khiển Fuzzy-Logic Dịch bởi AI
BHM Berg- und Hüttenmännische Monatshefte - Tập 156 - Trang 220-224 - 2011
Tự động hóa ngày càng phát triển trong ngành công nghiệp khoáng sản đòi hỏi các hệ thống tự động hóa và điều khiển ngày càng phức tạp hơn. Việc sử dụng các hệ thống này ngày càng trở thành yêu cầu cho việc tăng cao tính sẵn có của thiết bị và sự linh hoạt của các sản phẩm đầu ra. Đồng thời, điều này góp phần đạt được hiệu quả năng lượng cao và giảm thiểu chi phí trong khi vẫn gia tăng khối lượng s...... hiện toàn bộ
#Tự động hóa #ngành công nghiệp khoáng sản #điều khiển Fuzzy-Logic #ECR #hệ thống bus #chu trình nghiền khép kín #điều khiển PID.
Tổng số: 11   
  • 1
  • 2