Bacteriocin là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa bacteriocin

Bacteriocin là các peptide hoặc protein có hoạt tính kháng khuẩn, được tổng hợp bởi vi khuẩn để tiêu diệt hoặc ức chế sự phát triển của các vi khuẩn khác có họ hàng gần. Không giống như kháng sinh truyền thống có phổ tác động rộng, bacteriocin thường có phổ hoạt động hẹp và cơ chế tác động đặc hiệu, điều này làm giảm nguy cơ ảnh hưởng lên vi khuẩn có lợi trong hệ sinh thái vi sinh vật.

Bacteriocin được mã hóa bởi gen nằm trên plasmid hoặc nhiễm sắc thể, và thường đi kèm với cơ chế miễn dịch nội tại giúp bảo vệ tế bào sản xuất khỏi tác động của chính bacteriocin đó. Chúng đóng vai trò quan trọng trong cạnh tranh sinh học giữa các vi sinh vật và hiện đang được nghiên cứu ứng dụng trong bảo quản thực phẩm, y học và thay thế kháng sinh. Tham khảo: PubMed – Bacteriocins: Applications in Food Preservation and Medicine.

Phân loại bacteriocin

Bacteriocin được phân loại dựa trên đặc điểm cấu trúc, trọng lượng phân tử, cơ chế tổng hợp và hoạt tính sinh học. Hệ thống phân loại phổ biến nhất gồm 3 nhóm chính:

• Class I (lantibiotics): peptide nhỏ, chứa acid amin bất thường (ví dụ: nisin); có tính ổn định cao
• Class II: peptide nhỏ, không biến đổi sau dịch mã, bền nhiệt, bao gồm pediocin và sakacin
• Class III: protein lớn, không bền nhiệt, có hoạt tính phân giải thành tế bào đích

Ngoài ra, còn có một số phân loại mở rộng cho các bacteriocin đặc thù ở vi khuẩn Gram âm (ví dụ colicin ở Escherichia coli) và vi khuẩn Gram dương. Thông tin chi tiết tại ScienceDirect – Classification of Bacteriocins.

Cơ chế tổng hợp và gen mã hóa

Gen mã hóa bacteriocin thường nằm trong một operon gồm các thành phần:

• Gen mã hóa peptide hoạt tính
• Gen mã hóa hệ thống vận chuyển (ABC transporter hoặc Sec-dependent)
• Gen mã hóa protein miễn dịch bảo vệ tế bào sản xuất
• Gen điều hòa biểu hiện

Quá trình tổng hợp có thể là phụ thuộc ribosome (phổ biến nhất) hoặc phi ribosome (hiếm hơn). Sau khi tổng hợp, bacteriocin có thể được biến đổi sau dịch mã (như trong lantibiotic) để tăng tính bền và hoạt tính kháng khuẩn. Một số plasmid chứa gen bacteriocin có khả năng di động giữa các loài, góp phần vào quá trình tiến hóa vi sinh vật. Tham khảo: PMC – Current Knowledge of the Mode of Action and Immunity Mechanisms.

Cơ chế tác động kháng khuẩn

Cơ chế tác động của bacteriocin chủ yếu là làm thay đổi tính thấm màng tế bào vi khuẩn đích, dẫn đến mất cân bằng ion và chết tế bào. Một số cơ chế phổ biến:

• Hình thành kênh ion xuyên màng gây rò rỉ proton và ion
• Ức chế tổng hợp tường tế bào
• Cắt đứt DNA hoặc RNA tế bào đích (thường ở bacteriocin lớn của vi khuẩn Gram âm)

Ví dụ, nisin liên kết với lipid II và tạo lỗ trên màng vi khuẩn Gram dương, gây tiêu hủy nhanh chóng. Một số bacteriocin khác tác động qua receptor đặc hiệu, tạo ra tính chọn lọc cao. Điều này làm bacteriocin trở thành ứng viên lý tưởng cho liệu pháp kháng khuẩn chọn lọc mà không ảnh hưởng đến hệ vi sinh vật có lợi. Tham khảo thêm tại Frontiers in Microbiology – Bacteriocins: An Overview of Antimicrobial, Toxicity, and Biosafety.

Tiềm năng ứng dụng trong bảo quản thực phẩm

Bacteriocin, đặc biệt là các peptide thuộc nhóm lantibiotics như nisin, đã được ứng dụng rộng rãi trong ngành công nghiệp thực phẩm như một chất bảo quản sinh học. Các peptide này có khả năng ức chế hoặc tiêu diệt các vi khuẩn gây hư hỏng hoặc gây bệnh trong thực phẩm mà không làm ảnh hưởng đến giá trị dinh dưỡng hay cảm quan sản phẩm.

Một số ứng dụng điển hình:

• Nisin: được thêm vào phô mai, sữa, thịt, đồ hộp nhằm ức chế Listeria monocytogenes, Clostridium botulinum, và các vi khuẩn Gram dương khác
• Pediocin: sử dụng trong xúc xích lên men và sản phẩm thịt nguội để kiểm soát vi khuẩn sinh độc tố
• Sakacin: ứng dụng trong bảo quản cá và hải sản

Bacteriocin có thể được kết hợp với các chiến lược bảo quản khác như xử lý nhiệt, bao bì kháng khuẩn hoặc môi trường pH thấp để tăng hiệu quả kháng khuẩn. Một số hệ thống đóng gói thông minh còn tích hợp bacteriocin vào màng bao bì thực phẩm để kiểm soát vi sinh vật bề mặt trong quá trình lưu trữ và vận chuyển.

Ứng dụng trong y học và kháng sinh thế hệ mới

Bên cạnh ngành thực phẩm, bacteriocin đang được nghiên cứu như một giải pháp thay thế tiềm năng cho kháng sinh truyền thống trong điều trị nhiễm trùng do vi khuẩn đa kháng thuốc. Do đặc tính phổ hẹp và tính chọn lọc cao, bacteriocin có thể tiêu diệt vi khuẩn đích mà không ảnh hưởng nhiều đến hệ vi sinh vật cộng sinh trong cơ thể.

Một số ví dụ ứng dụng trong y học:

• Thử nghiệm bacteriocin từ Lactobacillus plantarum để điều trị nhiễm Helicobacter pylori
• Colicin E1 nghiên cứu trong phòng ngừa viêm ruột và nhiễm trùng đường tiết niệu
• Bacteriocin từ Enterococcus ứng dụng trong kiểm soát Clostridioides difficile và vi khuẩn Gram dương kháng thuốc

Một số nghiên cứu còn cho thấy bacteriocin có thể phối hợp với kháng sinh để tăng hiệu quả diệt khuẩn và làm giảm liều dùng thuốc, từ đó giảm nguy cơ kháng thuốc. Tham khảo thêm tại PMC – Bacteriocins as alternative antimicrobials.

Ưu điểm và hạn chế

Bacteriocin có nhiều ưu điểm vượt trội khiến chúng trở thành ứng viên sáng giá trong công nghệ sinh học:

• Hiệu quả kháng khuẩn cao, kể cả ở nồng độ thấp
• Ổn định với nhiệt và pH, thích hợp trong nhiều điều kiện công nghiệp
• Chọn lọc cao, ít ảnh hưởng đến hệ vi sinh vật có lợi
• Ít nguy cơ gây kháng thuốc do cơ chế gắn receptor đặc hiệu

Tuy nhiên, cũng tồn tại một số hạn chế:

• Phổ tác động hẹp, không thích hợp trong các nhiễm trùng hỗn hợp
• Dễ bị phân hủy bởi protease trong hệ tiêu hóa
• Khó sản xuất quy mô lớn với chi phí thấp do yêu cầu lên men và tinh sạch
• Tiềm năng gây miễn dịch khi dùng đường tiêm hoặc đường uống kéo dài

Để khắc phục, các công nghệ tái tổ hợp protein, đóng gói nano và chỉnh sửa gen đang được nghiên cứu để cải tiến độ bền, hiệu lực và khả năng hấp thu sinh học của bacteriocin.

Tiềm năng nghiên cứu và phát triển

Trong thời kỳ vi khuẩn kháng thuốc ngày càng phổ biến, việc nghiên cứu phát triển bacteriocin trở nên đặc biệt cấp thiết. Công nghệ metagenomics, tổng hợp sinh học (synthetic biology) và CRISPR đang mở ra cơ hội mới trong việc khai thác và thiết kế bacteriocin mới từ nguồn vi sinh vật đa dạng như ruột người, thực vật, đất và nước biển sâu.

Một số hướng nghiên cứu nổi bật:

• Tạo ra bacteriocin thế hệ mới bằng chỉnh sửa vùng gen đặc hiệu
• Phối hợp với peptide kháng khuẩn tự nhiên và kháng thể
• Ứng dụng trong điều trị nhiễm trùng tại chỗ (da, mắt, đường hô hấp)
• Đưa vào hệ thống probiotic sống nhằm kiểm soát vi khuẩn gây bệnh nội sinh

Các công ty công nghệ sinh học và startup đang tập trung vào các sản phẩm bacteriocin được cấp phép dùng trong y tế, thú y và bảo quản sinh học. Tham khảo một ví dụ tại SNIPR Biome, công ty chuyên về chỉnh sửa vi sinh vật với mục tiêu trị liệu.

Tổng kết

Bacteriocin là một loại peptide kháng khuẩn đặc hiệu, có khả năng tiêu diệt vi khuẩn đích mà không ảnh hưởng đến hệ sinh vật có lợi. Với các đặc điểm như tính ổn định cao, hiệu lực mạnh và cơ chế chọn lọc, chúng đang nổi lên như một giải pháp thay thế kháng sinh tiềm năng trong y học và công nghiệp thực phẩm.

Sự phát triển của công nghệ sinh học hiện đại đang tạo điều kiện thuận lợi cho việc khám phá, sản xuất và ứng dụng bacteriocin ở quy mô lớn. Trong bối cảnh kháng kháng sinh toàn cầu, việc khai thác và tối ưu hóa bacteriocin là chiến lược đầy hứa hẹn nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng và cải thiện an toàn sinh học.