Armenia là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm Armenia

Armenia là một quốc gia có chủ quyền nằm ở khu vực Nam Caucasus, được xác định về địa lý thuộc vùng Tây Á nhưng nhiều khía cạnh văn hóa và lịch sử lại gắn với không gian Âu – Á. Quốc hiệu chính thức là Cộng hòa Armenia, thủ đô là Yerevan, nơi tập trung các cơ quan hành chính trung ương và phần lớn dân cư đô thị. Quốc gia này được biết đến là một trong những nền văn minh cổ với truyền thống bản sắc mạnh mẽ và sự duy trì liên tục của văn hóa dân tộc qua hàng thiên niên kỷ.

Armenia được ghi nhận là quốc gia đầu tiên trên thế giới chính thức tiếp nhận Kitô giáo làm quốc giáo vào năm 301, tạo nền tảng định hình bản sắc tôn giáo và văn hóa lâu dài. Ngôn ngữ Armenia có hệ chữ viết riêng do Mesrop Mashtots sáng tạo vào thế kỷ 5, được xem như trụ cột của bản sắc dân tộc và trở thành yếu tố quan trọng trong việc bảo tồn văn hóa qua các thời kỳ xung đột và di cư. Những yếu tố này giúp Armenia duy trì một cấu trúc văn hóa đặc thù giữa khu vực có sự giao thoa mạnh của nhiều nền văn minh.

Bảng thông tin tổng quan cơ bản về Armenia:

Mục	Thông tin
Quốc hiệu	Cộng hòa Armenia
Thủ đô	Yerevan
Ngôn ngữ chính	Armenia
Tôn giáo chiếm ưu thế	Kitô giáo Tông truyền Armenia
Vị trí	Nam Caucasus, Tây Á

Địa lý và các đặc điểm tự nhiên

Armenia nằm trên cao nguyên Armenia, một khu vực có địa hình chủ yếu là núi cao, thung lũng sâu và các đồng bằng nhỏ đan xen. Đặc điểm địa lý này tạo ra các vùng khí hậu phân hóa mạnh mẽ theo độ cao, bao gồm khí hậu lục địa khô, khí hậu núi cao và vi khí hậu thung lũng. Diện tích toàn quốc khoảng 29.743 km², đứng vào nhóm các quốc gia quy mô nhỏ nhưng có mức độ đa dạng địa hình lớn.

Quốc gia này giáp Thổ Nhĩ Kỳ ở phía tây, Georgia ở phía bắc, Azerbaijan ở phía đông, Iran ở phía nam và vùng tự trị Nakhchivan của Azerbaijan ở phía tây nam. Vị trí không có đường ra biển khiến Armenia phụ thuộc lớn vào hạ tầng giao thông xuyên biên giới. Biểu tượng nổi tiếng nhất liên quan tới Armenia là núi Ararat, ngọn núi linh thiêng của người Armenia dù hiện nay thuộc lãnh thổ Thổ Nhĩ Kỳ.

Bảng đặc điểm tự nhiên nổi bật của Armenia:

Yếu tố	Đặc điểm
Địa hình	Núi cao, thung lũng sâu, cao nguyên
Khí hậu	Lục địa khô, phân hóa theo độ cao
Tài nguyên	Khoáng sản, tiềm năng năng lượng thủy điện
Hệ sinh thái	Phong phú, từ rừng núi Caucasus đến các vùng bán khô hạn

Lịch sử và văn hóa

Lịch sử Armenia trải dài qua nhiều thiên niên kỷ, bắt đầu từ các nền văn minh cổ đại như Urartu và tiếp nối bằng các vương quốc Armenia trong thời cổ – trung đại. Armenia từng chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các đế chế lớn như Ba Tư, La Mã, Byzantine và Ottoman, trước khi trở thành một phần của Liên Xô trong thế kỷ 20 và giành độc lập năm 1991. Những biến động lịch sử này tạo nên một nền văn hóa đa tầng, vừa mang dấu ấn bản địa, vừa chịu ảnh hưởng của các nền văn minh xung quanh.

Văn hóa Armenia nổi bật với chữ viết riêng, truyền thống âm nhạc sử dụng nhạc cụ duduk, nghệ thuật kiến trúc tu viện bằng đá và kho tàng văn học phong phú. Các tu viện như Haghpat và Sanahin được UNESCO công nhận là di sản thế giới nhờ giá trị lịch sử và kiến trúc độc đáo. Truyền thống tôn giáo đóng vai trò mạnh trong hình thành bản sắc cộng đồng, đặc biệt thông qua Giáo hội Tông truyền Armenia.

Một vài yếu tố văn hóa tiêu biểu:

• Chữ viết Armenia (từ thế kỷ 5)
• Âm nhạc dân gian với nhạc cụ duduk
• Nghệ thuật tu viện đá trung cổ
• Lễ hội truyền thống và nghi thức tôn giáo

Chính trị – hành chính và thể chế nhà nước

Armenia hoạt động theo mô hình cộng hòa nghị viện, trong đó quyền lực hành pháp do Thủ tướng đứng đầu và Quốc hội đơn viện giữ vai trò lập pháp. Tổng thống đóng vai trò chủ yếu về nghi thức và đối ngoại. Mô hình này được định hình rõ hơn sau những cải cách hiến pháp và biến động chính trị trong thập niên gần đây.

Quốc gia được chia thành 10 tỉnh hành chính (marzer) và thủ đô Yerevan có quy chế riêng. Người đứng đầu các tỉnh do Chính phủ bổ nhiệm nhằm bảo đảm sự điều hành thống nhất. Armenia là thành viên của Liên Hợp Quốc, Hội đồng châu Âu và tham gia nhiều hiệp định hợp tác quốc tế. Các yếu tố chính trị – hành chính này tạo khung vận hành nhà nước trong bối cảnh khu vực có nhiều thách thức địa chính trị.

Bảng cơ cấu hành chính Armenia:

Đơn vị	Đặc điểm
Tỉnh (marz)	10 đơn vị, do Chính phủ quản lý
Thủ đô Yerevan	Quy chế đặc biệt, hội đồng thành phố bầu thị trưởng
Quốc hội	Đơn viện, giữ vai trò lập pháp chính

Nhân khẩu học và xã hội

Dân số Armenia vào giai đoạn gần đây duy trì quanh mức hơn 3 triệu người, với tỷ lệ đô thị hóa cao tập trung chủ yếu tại Yerevan và các trung tâm công nghiệp. Sự phân bố dân cư thể hiện rõ sự chênh lệch giữa vùng đô thị và vùng nông thôn, khi nhiều khu vực miền núi có mật độ thấp do điều kiện địa hình khắc nghiệt. Nhân khẩu học Armenia chịu ảnh hưởng mạnh từ làn sóng di cư kéo dài sau khi Liên Xô tan rã, khiến dân số hoạt động kinh tế giảm trong nhiều năm.

Cộng đồng người Armenia hải ngoại (Armenian Diaspora) được xem là một trong những cộng đồng lớn nhất thế giới so với dân số trong nước. Nhiều gia đình Armenia sinh sống tại Nga, Mỹ, Pháp và Trung Đông, đóng vai trò quan trọng trong việc gửi kiều hối và hỗ trợ xây dựng nền kinh tế trong nước. Tôn giáo chiếm ưu thế là Giáo hội Tông truyền Armenia, định hình nhiều giá trị xã hội, phong tục và lễ hội truyền thống.

Bảng tóm tắt các chỉ báo xã hội cơ bản:

Chỉ báo	Giá trị
Dân số ước tính	~3,0–3,1 triệu
Tỷ lệ đô thị hóa	Cao, tập trung tại Yerevan
Tôn giáo chiếm đa số	Kitô giáo Tông truyền Armenia
Di cư	Ảnh hưởng mạnh đến cơ cấu lao động

Kinh tế và phát triển

Kinh tế Armenia được phân loại là thu nhập trung bình – cao, với sự chuyển dịch mạnh sang lĩnh vực dịch vụ và công nghệ thông tin trong những năm gần đây. Mặc dù không có đường ra biển, Armenia đã tập trung đầu tư vào hạ tầng kỹ thuật số và logistics nội địa nhằm bù đắp hạn chế địa lý. Ngân hàng Thế giới ghi nhận nền kinh tế Armenia duy trì tốc độ tăng trưởng ổn định nhờ cải thiện quản trị, tăng cường xuất khẩu dịch vụ công nghệ và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Các ngành kinh tế quan trọng gồm công nghệ thông tin, khai khoáng (đồng, molypden), chế biến thực phẩm, nông nghiệp và du lịch. Armenia cũng xây dựng chiến lược phát triển năng lượng tái tạo và nâng cấp hạ tầng điện. Tuy nhiên, nền kinh tế vẫn đối mặt với thách thức từ xung đột khu vực, phụ thuộc kiều hối và hạn chế thương mại với láng giềng.

Một số lĩnh vực thúc đẩy tăng trưởng:

• Công nghệ thông tin và dịch vụ phần mềm
• Chế biến nông sản và rượu vang
• Du lịch văn hóa – tôn giáo
• Khai thác và chế biến khoáng sản

Căng thẳng địa chính trị và an ninh

Armenia nằm trong một khu vực có lịch sử xung đột phức tạp, đặc biệt liên quan đến vấn đề Nagorno-Karabakh với Azerbaijan. Tranh chấp kéo dài nhiều thập kỷ đã tạo ra tác động đáng kể đến chính sách an ninh và phát triển kinh tế của Armenia. Khu vực này là điểm nóng chiến lược, khiến Armenia phải duy trì năng lực phòng thủ ở mức cao và phụ thuộc vào các hiệp định an ninh trong khu vực.

Armenia từng có quan hệ an ninh sâu với Nga thông qua Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO), nhưng xu hướng gần đây cho thấy quốc gia này đang tăng cường hợp tác với phương Tây, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế và cải cách hành chính. Sự điều chỉnh địa chính trị này tạo ra cả cơ hội lẫn rủi ro, do Armenia phải cân bằng quan hệ với các nước láng giềng và các cường quốc quốc tế.

Các yếu tố địa chính trị nổi bật:

• Xung đột Nagorno-Karabakh
• Quan hệ căng thẳng với Azerbaijan và Thổ Nhĩ Kỳ
• Phụ thuộc chiến lược vào đối tác an ninh
• Xu hướng mở rộng hợp tác quốc tế

Văn hóa và di sản

Văn hóa Armenia phong phú, chịu ảnh hưởng sâu sắc từ lịch sử lâu dài và bản sắc Kitô giáo. Kiến trúc tu viện bằng đá, các nhà thờ cổ và di tích văn minh Urartu tạo nên giá trị di sản đặc biệt. Âm nhạc dân gian Armenia sử dụng nhạc cụ duduk, được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, thể hiện âm sắc trầm buồn đặc trưng của vùng đất này.

Ẩm thực Armenia kết hợp tinh tế giữa truyền thống vùng Caucasus và Tây Á, nổi bật với các món như lavash, khorovats và dolma. Nghề thủ công như dệt thảm và chạm khắc đá khachkar đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa. Di sản của Armenia không chỉ được bảo tồn trong nước mà còn lan tỏa trong cộng đồng người Armenia hải ngoại.

Bảng các loại hình di sản tiêu biểu:

Loại hình	Ví dụ
Kiến trúc	Tu viện Tatev, Haghpat, Geghard
Âm nhạc	Duduk, các bản thi ca dân gian
Ẩm thực	Lavash, khorovats
Thủ công	Thảm Armenia, khachkar

Tài liệu tham khảo

• Britannica. Armenia, Geography, Population, History. https://www.britannica.com/place/Armenia
• CIA World Factbook. Armenia Country Profile. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/armenia/
• World Bank. Armenia Overview. https://www.worldbank.org/en/country/armenia/overview
• UNESCO. Armenia Country Profile. https://www.unesco.org/en/interculturaldialogue/armenia-country-profile