UNESCO là gì? Các nghiên cứu khoa học về UNESCO

UNESCO là gì?

UNESCO, viết tắt của United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc – là một tổ chức chuyên môn thuộc hệ thống Liên Hợp Quốc. Mục tiêu của UNESCO là thúc đẩy hợp tác quốc tế trong các lĩnh vực giáo dục, khoa học, văn hóa và thông tin nhằm đóng góp cho hòa bình và an ninh thế giới.

UNESCO tin rằng hòa bình phải được xây dựng trên nền tảng của sự hiểu biết, đối thoại và chia sẻ tri thức – điều mà không thể đạt được chỉ bằng các biện pháp chính trị hay quân sự. Do đó, UNESCO giữ vai trò trung tâm trong việc kết nối các quốc gia thông qua các giá trị nhân văn phổ quát.

Lịch sử hình thành và phát triển

UNESCO được thành lập sau Thế chiến thứ hai, trong bối cảnh cộng đồng quốc tế nhận ra sự cần thiết của một tổ chức thúc đẩy hiểu biết và giáo dục giữa các dân tộc để ngăn ngừa chiến tranh. Ngày 16 tháng 11 năm 1945, đại diện của 37 quốc gia đã ký vào Hiến chương thành lập UNESCO tại London. Hiến chương chính thức có hiệu lực vào ngày 4 tháng 11 năm 1946.

Tính đến năm 2025, UNESCO có 194 quốc gia thành viên và 12 thành viên liên kết. Trụ sở chính của tổ chức đặt tại Paris, Pháp. Ngoài ra, UNESCO còn có văn phòng khu vực và quốc gia tại nhiều nơi trên thế giới.

Hiến chương và triết lý hoạt động

Hiến chương UNESCO mở đầu bằng tuyên ngôn nổi tiếng: “Vì chiến tranh bắt đầu từ trong tâm trí con người, nên chính trong tâm trí con người, thành lũy của hòa bình phải được xây dựng.” Triết lý này đặt nền móng cho mọi chương trình và chính sách của tổ chức.

UNESCO là một tổ chức liên chính phủ, nơi các quốc gia thành viên đóng vai trò định hướng chính sách và quyết định các chương trình hành động thông qua Đại hội đồng và Hội đồng chấp hành.

Cơ cấu tổ chức

• Đại hội đồng (General Conference): Cơ quan quyết định cao nhất, họp 2 năm một lần với sự tham gia của đại diện tất cả các quốc gia thành viên.
• Hội đồng Chấp hành (Executive Board): Gồm 58 quốc gia thành viên, họp thường xuyên để giám sát việc thực hiện các chương trình và ngân sách.
• Tổng Giám đốc (Director-General): Lãnh đạo hành chính của UNESCO, được bầu bởi Đại hội đồng với nhiệm kỳ 4 năm. Hiện tại, vị trí này do bà Audrey Azoulay đảm nhiệm.

Các lĩnh vực hoạt động chính

UNESCO tập trung vào 5 lĩnh vực cốt lõi:

1. Giáo dục

Giáo dục là sứ mệnh trung tâm của UNESCO. Tổ chức dẫn dắt Chương trình nghị sự Giáo dục 2030 nhằm đạt được Mục tiêu Phát triển Bền vững số 4 (SDG4): “Bảo đảm giáo dục có chất lượng, công bằng, bao trùm và thúc đẩy cơ hội học tập suốt đời cho tất cả mọi người.”

Các chương trình chính bao gồm:

• Phát triển giáo dục mầm non, tiểu học và trung học.
• Giáo dục giới tính toàn diện.
• Giáo dục hòa bình, quyền con người, giáo dục môi trường.
• Thúc đẩy số hóa và công nghệ trong giáo dục.

2. Khoa học tự nhiên

UNESCO hỗ trợ nghiên cứu khoa học, đặc biệt trong các lĩnh vực liên quan đến phát triển bền vững như:

• Quản lý tài nguyên nước thông qua chương trình IHP – International Hydrological Programme.
• Bảo tồn đa dạng sinh học thông qua mạng lưới khu dự trữ sinh quyển.
• Giảm nhẹ rủi ro thiên tai và thích ứng với biến đổi khí hậu.

3. Khoa học xã hội và nhân văn

UNESCO thúc đẩy đạo đức sinh học, nghiên cứu xã hội học, bình đẳng giới, và các giá trị phổ quát. Một số hoạt động tiêu biểu:

• Xây dựng công cụ chính sách về đạo đức AI.
• Thúc đẩy quyền phụ nữ và trẻ em gái.
• Đối thoại giữa các nền văn minh, tôn giáo và văn hóa.

4. Văn hóa

UNESCO là cơ quan chủ quản của các công ước quốc tế về bảo vệ và thúc đẩy văn hóa. Tiêu biểu như:

• Công ước Di sản Thế giới 1972
• Công ước 2003 về Di sản Văn hóa Phi vật thể
• Các sáng kiến như Thành phố Sáng tạo, Di sản Tư liệu (Memory of the World).

5. Truyền thông và thông tin

UNESCO thúc đẩy quyền tiếp cận thông tin, tự do báo chí, và đạo đức truyền thông. Tổ chức này cũng kỷ niệm Ngày Tự do Báo chí Thế giới 3/5 hàng năm.

Chương trình Di sản Thế giới

Chương trình Di sản Thế giới là sáng kiến toàn cầu nhằm bảo vệ các di tích văn hóa và thiên nhiên có giá trị nổi bật toàn cầu. Được thành lập theo Công ước 1972, tính đến năm 2024 có hơn 1.150 địa điểm được công nhận tại 167 quốc gia.

Việt Nam có 8 Di sản Thế giới gồm:

• Văn hóa: Huế, Hội An, Mỹ Sơn, Thăng Long, Tràng An
• Thiên nhiên: Phong Nha - Kẻ Bàng, Tràng An
• Phi vật thể: Nhã nhạc cung đình, Quan họ, Ca trù, Tín ngưỡng thờ Mẫu...

Mạng lưới công viên địa chất toàn cầu (Global Geoparks)

UNESCO điều hành mạng lưới Công viên địa chất toàn cầu nhằm bảo vệ các giá trị địa chất đặc sắc và thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương. Việt Nam hiện có 3 công viên địa chất được công nhận:

• Cao nguyên đá Đồng Văn (Hà Giang)
• Non nước Cao Bằng
• Công viên địa chất Đắk Nông

Chỉ số và công thức tài trợ

Ngân sách UNESCO hoạt động theo chu kỳ 2 năm, được phê duyệt bởi Đại hội đồng. Mỗi quốc gia đóng góp dựa trên tỷ lệ phần trăm GDP và khả năng tài chính. Nếu gọi:

$P = \text{tỷ lệ phần trăm đóng góp theo GDP}$

$B = \text{ngân sách chung hằng năm}$

$G_i = P_i \times B$

Thì $G_i$ là mức đóng góp của quốc gia i.

Thành tựu và tác động toàn cầu

UNESCO có vai trò nổi bật trong nhiều thành tựu toàn cầu:

• Đề xướng khái niệm “giáo dục suốt đời”.
• Hỗ trợ xóa mù chữ tại hơn 50 quốc gia.
• Bảo tồn hàng trăm di sản văn hóa đang bị đe dọa.
• Thúc đẩy đa dạng ngôn ngữ và bản địa hóa nội dung số.

Những thách thức và chỉ trích

Một số chỉ trích đối với UNESCO bao gồm:

• Sự can thiệp chính trị vào các quyết định văn hóa (ví dụ: tranh chấp Israel–Palestine).
• Thiếu hiệu quả trong giám sát và thực hiện các khuyến nghị.
• Vấn đề tài chính do sự rút lui của các nước đóng góp lớn (như Mỹ giai đoạn 2018–2023).

UNESCO tại Việt Nam

Việt Nam gia nhập UNESCO từ năm 1976 và hiện có Ủy ban Quốc gia UNESCO trực thuộc Bộ Ngoại giao. UNESCO hỗ trợ Việt Nam trong các lĩnh vực như:

• Cải cách giáo dục, nâng cao chất lượng giảng dạy.
• Bảo tồn di sản vật thể và phi vật thể.
• Phát triển công viên địa chất, du lịch bền vững.
• Hợp tác nghiên cứu khoa học và công nghệ môi trường.

Kết luận

UNESCO là một trong những tổ chức quốc tế có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong việc xây dựng một thế giới công bằng, hòa bình và bền vững thông qua giáo dục, văn hóa, khoa học và truyền thông. Vai trò của UNESCO không chỉ dừng ở việc bảo tồn di sản hay hỗ trợ giáo dục, mà còn nằm ở việc hình thành một mạng lưới các giá trị nhân văn toàn cầu, gắn kết con người từ mọi nền văn hóa và quốc gia.

Để tìm hiểu thêm, bạn có thể truy cập trang web chính thức của UNESCO hoặc theo dõi các dự án và sáng kiến của họ trên các nền tảng truyền thông xã hội.