Palestine là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và khái niệm Palestine

Palestine là một thuật ngữ mang nhiều lớp nghĩa về mặt địa lý, chính trị và văn hóa. Trong nghĩa rộng, đây là vùng lãnh thổ nằm ở phía Đông Địa Trung Hải, có lịch sử lâu đời và là nơi sinh sống của người Palestine. Trong nghĩa hẹp và hiện đại, Palestine thường dùng để chỉ Nhà nước Palestine – một thực thể chính trị được công nhận hạn chế, bao gồm hai vùng lãnh thổ chính: Bờ Tây (West Bank) và Dải Gaza (Gaza Strip).

Theo Liên Hợp Quốc, Palestine hiện có tư cách “quan sát viên phi thành viên” tại Đại hội đồng, được công nhận chính thức từ năm 2012 theo Nghị quyết 67/19. Mặc dù chưa là thành viên chính thức của Liên Hợp Quốc, Palestine đã được hơn 130 quốc gia công nhận về mặt ngoại giao. Đây là một ví dụ tiêu biểu của khái niệm “quốc gia bị tranh chấp chủ quyền”.

Khái niệm Palestine cũng gắn với dân tộc Palestine – một cộng đồng dân cư Ả Rập có nguồn gốc văn hóa, lịch sử và ngôn ngữ chung, sống tại vùng đất Palestine và khắp nơi trên thế giới. Vì vậy, thuật ngữ này không chỉ đề cập đến không gian vật lý mà còn gắn liền với một bản sắc dân tộc và cuộc đấu tranh chính trị – pháp lý kéo dài nhiều thập kỷ.

Vị trí địa lý và đặc điểm tự nhiên

Palestine nằm ở Trung Đông, tiếp giáp với Israel ở phía Đông và Bắc, Jordan ở phía Đông Nam, và Ai Cập ở phía Tây Nam. Địa lý chính trị hiện tại bao gồm hai vùng chính: Bờ Tây (do một phần kiểm soát bởi Chính quyền Quốc gia Palestine và phần lớn do Israel chiếm đóng) và Dải Gaza (do Hamas kiểm soát). Hai vùng lãnh thổ này bị chia cắt và không liền kề nhau về mặt địa lý.

Diện tích tổng hợp của hai vùng này khoảng 6.220 km², trong đó Bờ Tây rộng khoảng 5.655 km², còn Dải Gaza chỉ khoảng 365 km² nhưng có mật độ dân số rất cao. Về địa hình, Bờ Tây chủ yếu là đồi núi xen kẽ thung lũng và sông Jordan, trong khi Dải Gaza là vùng đồng bằng ven biển Địa Trung Hải. Khí hậu Palestine là kiểu Địa Trung Hải với mùa hè khô nóng và mùa đông mát mẻ, phù hợp với nông nghiệp nhưng bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu và khai thác tài nguyên thiếu bền vững.

Các nguồn tài nguyên thiên nhiên ở Palestine tương đối hạn chế. Vấn đề quan trọng nhất là nguồn nước ngọt, đặc biệt là quyền tiếp cận các tầng chứa nước ngầm và sông Jordan – vốn là điểm nóng tranh chấp với Israel. Một số tài nguyên phụ như đá vôi, đất nông nghiệp màu mỡ ở vùng đồng bằng, và khí đốt ven biển Gaza (chưa khai thác) cũng có tiềm năng phát triển nếu tình hình ổn định hơn.

Bảng tóm tắt địa lý chính của Palestine:

Tiêu chí	Bờ Tây	Dải Gaza
Diện tích	~5.655 km²	~365 km²
Địa hình	Đồi núi, thung lũng	Đồng bằng ven biển
Dân số ước tính (2024)	~3,2 triệu	~2,1 triệu
Khí hậu	Địa Trung Hải bán khô hạn	Địa Trung Hải cận nhiệt đới

Lịch sử hình thành và diễn biến chính trị

Lịch sử Palestine là một trong những lịch sử lâu đời và phức tạp nhất của nhân loại, bắt đầu từ thời kỳ Canaan cổ đại, qua các triều đại Do Thái cổ, La Mã, Hồi giáo, Ottoman, đến thời kỳ thuộc địa Anh. Vào cuối Thế chiến thứ I, Đế quốc Ottoman tan rã, và Anh tiếp quản vùng Palestine theo hệ thống ủy trị của Hội Quốc Liên.

Năm 1917, Tuyên bố Balfour của Anh ủng hộ việc thành lập “một quốc gia cho người Do Thái” trên đất Palestine, trong khi không làm ảnh hưởng đến quyền lợi của cộng đồng phi Do Thái bản địa. Sau nhiều năm căng thẳng và xung đột, Liên Hợp Quốc ban hành Nghị quyết 181 (năm 1947) chia Palestine thành hai nhà nước – Do Thái và Ả Rập – với Jerusalem là vùng quốc tế. Tuy nhiên, chỉ có nhà nước Israel được thành lập (năm 1948), trong khi nhà nước Ả Rập bị hoãn vô thời hạn do bùng nổ chiến tranh Ả Rập–Israel.

Kể từ đó, Palestine trở thành trung tâm của các cuộc chiến tranh khu vực, chiếm đóng, và tranh chấp kéo dài. Năm 1967, sau chiến tranh Sáu Ngày, Israel chiếm đóng Bờ Tây và Gaza. Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO) được thành lập như đại diện chính trị của người Palestine và đến năm 1988, tuyên bố thành lập Nhà nước Palestine từ Tunisia. Tuy nhiên, quyền kiểm soát thực tế vẫn bị giới hạn bởi tình hình xung đột và chiếm đóng quân sự.

Cơ cấu chính quyền và các thực thể chính trị

Hiện tại, Palestine có một chính quyền bán tự trị mang tên Chính quyền Quốc gia Palestine (Palestinian National Authority – PNA), được thành lập sau Hiệp định Oslo năm 1993–1995 với vai trò điều hành một phần của Bờ Tây và Dải Gaza. Tuy nhiên, từ năm 2007, do chia rẽ nội bộ, hai vùng lãnh thổ này nằm dưới sự kiểm soát của hai tổ chức chính trị khác nhau.

Các thực thể chính trị chính của Palestine gồm:

• Fatah: Tổ chức chính trị theo đường lối thế tục, kiểm soát PNA và đặt trụ sở tại Ramallah (Bờ Tây)
• Hamas: Phong trào Hồi giáo có cánh quân sự, kiểm soát hoàn toàn Dải Gaza kể từ sau xung đột nội bộ năm 2007

Tình trạng chia rẽ chính trị kéo dài khiến hoạt động lập pháp và hành pháp của Nhà nước Palestine bị gián đoạn. Quốc hội (Hội đồng lập pháp) không hoạt động hiệu quả, trong khi PNA bị giới hạn quyền lực bởi sự kiểm soát quân sự, hành chính và kinh tế từ phía Israel.

Palestine cũng có một Tổng thống (hiện là Mahmoud Abbas, từ năm 2005) và Thủ tướng. Tuy nhiên, cơ cấu quyền lực bị phân mảnh, hoạt động đối ngoại bị hạn chế và hệ thống pháp luật chịu nhiều áp lực từ điều kiện chiến tranh, chiếm đóng, và bất ổn nội bộ.

Vấn đề pháp lý quốc tế

Tình trạng pháp lý của Palestine là một trong những chủ đề gây tranh cãi nhất trong luật quốc tế hiện đại. Dù đã tuyên bố thành lập Nhà nước Palestine từ năm 1988, với thủ đô là Đông Jerusalem, thực thể này vẫn chưa được công nhận là một quốc gia đầy đủ theo chuẩn mực quốc tế như định nghĩa trong Công ước Montevideo 1933.

Palestine hiện được hơn 130 quốc gia công nhận ngoại giao, chủ yếu là các nước châu Á, châu Phi và châu Mỹ Latinh. Năm 2012, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc đã bỏ phiếu công nhận Palestine là “Nhà nước quan sát viên phi thành viên” (non-member observer state), đồng thời cho phép tham gia một số cơ quan quốc tế như UNESCO, WHO và đặc biệt là Tòa Hình sự Quốc tế (ICC).

Trong một số vụ việc, Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) và ICC đã tiếp nhận đơn kiện liên quan đến hành vi vi phạm quyền con người tại các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng. Tuy nhiên, một số nước phương Tây, bao gồm Hoa Kỳ, Canada, và phần lớn EU, vẫn chưa công nhận Palestine là quốc gia độc lập theo nghĩa pháp lý đầy đủ, chủ yếu do tranh cãi về lãnh thổ và vấn đề chủ quyền Jerusalem.

Dân số và nhân khẩu học

Dân số Palestine được ước tính khoảng 5,3 triệu người (tính đến năm 2024), phân bố không đều giữa hai vùng Bờ Tây và Dải Gaza. Khoảng 3,2 triệu người sống ở Bờ Tây, 2,1 triệu ở Gaza, và phần lớn sống trong các đô thị lớn như Hebron, Nablus, Ramallah (ở Bờ Tây) và Gaza City (ở Dải Gaza).

Mật độ dân số của Gaza là một trong những cao nhất thế giới, lên tới hơn 5.000 người/km², gây áp lực lớn lên cơ sở hạ tầng, dịch vụ công và tài nguyên. Ngoài ra, có khoảng 7 triệu người Palestine sinh sống ở nước ngoài – hình thành cộng đồng diaspora lớn tại Jordan, Lebanon, Syria, Mỹ và châu Âu.

Cơ cấu dân số trẻ: khoảng 38% dân số dưới 15 tuổi, trong khi người trên 65 tuổi chỉ chiếm khoảng 3%. Dưới đây là bảng tóm tắt một số chỉ số nhân khẩu học:

Chỉ số	Giá trị (ước tính 2024)
Tổng dân số (Palestine)	~5,3 triệu
Dân số Bờ Tây	~3,2 triệu
Dân số Dải Gaza	~2,1 triệu
Tuổi trung vị	19,7 tuổi
Tỷ lệ biết chữ (15 tuổi trở lên)	~97%

Tôn giáo chiếm ưu thế là Hồi giáo dòng Sunni (>90%). Ngoài ra có một cộng đồng nhỏ Thiên Chúa giáo và một số nhóm tôn giáo đặc thù như Samaritans và Druze. Các yếu tố nhân khẩu học này ảnh hưởng mạnh đến hệ thống giáo dục, y tế và việc làm tại Palestine.

Văn hóa và ngôn ngữ

Palestine có nền văn hóa phong phú chịu ảnh hưởng từ nhiều nền văn minh: Canaan cổ đại, Hồi giáo, La Mã, Byzantine và Ottoman. Văn hóa Palestine mang đậm bản sắc Ả Rập, thể hiện qua âm nhạc, thơ ca, ẩm thực, kiến trúc, và truyền thống gia đình.

Thơ ca là một phần không thể thiếu trong lịch sử dân tộc Palestine, đặc biệt với những nhà thơ như Mahmoud Darwish – người được xem là tiếng nói của dân tộc lưu vong. Ngoài ra, thêu tay truyền thống (tatreez) đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Ngôn ngữ chính thức là tiếng Ả Rập Levantine. Tiếng Anh được sử dụng rộng rãi trong giáo dục đại học và quan hệ quốc tế. Một số người lớn tuổi cũng nói được tiếng Hebrew hoặc tiếng Pháp, do bối cảnh lịch sử và địa lý.

Vấn đề xung đột và tiến trình hòa bình

Xung đột Israel–Palestine là một trong những cuộc tranh chấp kéo dài và phức tạp nhất trong thế kỷ 20–21. Các vấn đề cốt lõi bao gồm:

• Biên giới giữa Israel và Nhà nước Palestine tương lai
• Quy chế của Jerusalem (hai bên đều tuyên bố là thủ đô)
• Quyền hồi hương của hơn 5 triệu người tị nạn Palestine
• An ninh và kiểm soát tài nguyên (đặc biệt là nước và không phận)

Tiến trình hòa bình Oslo bắt đầu từ đầu thập niên 1990 đã mang lại một số thỏa thuận quan trọng nhưng không đạt được hòa bình toàn diện. Cuộc đàm phán Camp David năm 2000, sáng kiến Ả Rập 2002 và Kế hoạch Lộ trình (Road Map) đều thất bại do bất đồng chính trị, leo thang bạo lực và thiếu lòng tin.

Hiện tại, Liên Hợp Quốc, EU, Ai Cập, Qatar và một số bên trung gian khác đang cố gắng làm sống lại tiến trình đàm phán. Tuy nhiên, xung đột quân sự tái diễn định kỳ, đặc biệt tại Dải Gaza, với thương vong lớn cho dân thường và hậu quả nhân đạo nghiêm trọng.

Tình hình hiện tại và triển vọng

Palestine đang đối mặt với nhiều thách thức về chính trị, kinh tế và nhân đạo. Tại Dải Gaza, khu vực bị phong tỏa bởi Israel và Ai Cập từ năm 2007, hơn 65% dân số sống dưới mức nghèo. Tình trạng thiếu điện, nước sạch, y tế và vật tư cơ bản diễn ra thường xuyên. Bờ Tây chứng kiến việc mở rộng các khu định cư Israel – được Liên Hợp Quốc xem là vi phạm luật quốc tế.

Nền kinh tế Palestine phụ thuộc lớn vào viện trợ quốc tế, chuyển tiền kiều hối và nguồn thu từ thuế gián tiếp (thông qua Israel). Tỷ lệ thất nghiệp dao động từ 25% (Bờ Tây) đến hơn 45% (Gaza). Trong khi đó, nội bộ chính trị bị chia rẽ sâu sắc giữa Fatah và Hamas, chưa có tiến trình bầu cử dân chủ toàn diện từ năm 2006.

Triển vọng thành lập Nhà nước Palestine phụ thuộc vào nhiều yếu tố: sự đoàn kết chính trị nội bộ, thay đổi quan điểm của các cường quốc, và áp lực quốc tế buộc các bên tuân thủ các nghị quyết của Hội đồng Bảo an và Đại hội đồng Liên Hợp Quốc.

Tài liệu tham khảo

1. United Nations – Question of Palestine
2. International Court of Justice – Palestine cases
3. International Criminal Court – Palestine and jurisdiction
4. Encyclopaedia Britannica – Palestine
5. UN OCHA – Occupied Palestinian Territory
6. World Bank – West Bank and Gaza
7. U.S. State Department – Human Rights Report: Palestine