Leishmaniasis là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về Leishmaniasis

Tóm tắt: Leishmaniasis là nhóm bệnh do ký sinh trùng đơn bào thuộc giống Leishmania gây ra trên người và động vật máu nóng. Các loài Leishmania phát triển qua hai dạng: promastigote (dạng mảnh mai, cờ roi) tồn tại trong muỗi cát và amastigote (dạng tròn, không có cờ roi) sinh sản nội bào trong đại thực bào của vật chủ.

Muỗi cát (phlebotomine sandflies) hút máu vật chủ mang amastigote, sau đó trong ruột muỗi, chúng phân hóa thành promastigote và nhân lên. Khi muỗi đốt lần tiếp theo, promastigote theo máu xâm nhập vào da người, chuyển đổi thành amastigote, và bắt đầu chu kỳ sinh sản nội bào, gây tổn thương mô.

Leishmaniasis thể hiện ba dạng lâm sàng chính: da (cutaneous), niêm mạc (mucocutaneous) và toàn thân (visceral). Mỗi thể bệnh có đặc điểm tổn thương, mức độ nặng khác nhau, từ loét da nhẹ đến suy đa tạng đe dọa tính mạng.

Nguyên nhân và chu trình phát triển

Tóm tắt: Tác nhân gây bệnh thuộc giống Leishmania có hơn 20 loài gây bệnh cho người. Chu trình sinh học xen kẽ giữa muỗi cát và động vật máu nóng gồm hai giai đoạn chính: ngoại bào (promastigote) và nội bào (amastigote).

Giai đoạn ngoại bào:

• Muỗi cát hút máu chứa amastigote từ người hoặc động vật bị nhiễm.
• Trong ruột muỗi, amastigote biến đổi thành promastigote rồi bám dính và nhân lên.
• Promastigote di chuyển tới miệng muỗi, sẵn sàng truyền cho vật chủ mới.

Giai đoạn nội bào:

• Sau khi muỗi đốt, promastigote xâm nhập vào đại thực bào và tế bào lưới nội mô.
• Trong bào tương đại thực bào, promastigote chuyển thành amastigote và nhân lên.
• Amastigote lan truyền qua dòng bạch cầu, phá hủy các mô và lách, gan, tủy xương trong thể toàn thân.

Dịch tễ học

Tóm tắt: Leishmaniasis phân bố chủ yếu ở khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới. 4 vùng có tỷ lệ mắc cao nhất là Nam Mỹ, châu Phi cận Sahara, Nam Á và Trung Đông. Yếu tố nguy cơ bao gồm điều kiện vệ sinh kém, khuyết dinh dưỡng, di chuyển dân cư và biến đổi khí hậu.

Vùng	Thể phổ biến
Nam Mỹ	Cutaneous	≈ 0.7 triệu
Châu Phi cận Sahara	Visceral	≈ 0.3 triệu
Nam Á	Visceral	≈ 0.4 triệu
Trung Đông	Mucocutaneous	≈ 0.1 triệu

Các ổ dịch duy trì qua vòng tuần hoàn giữa động vật dự trữ (chó, gặm nhấm) và muỗi cát. Tỷ lệ lây truyền gia tăng ở khu vực ổ dịch mới do phá rừng, phát triển đô thị và di cư.

Biểu đồ phân bố theo quốc gia thường cho thấy Brazil, Ấn Độ, Sudan và Afghanistan nằm trong top 5 nước có gánh nặng bệnh nặng nề nhất, với hàng chục nghìn ca mới mỗi năm.

Cơ chế bệnh sinh

Tóm tắt: Ký sinh trùng Leishmania xâm nhập hệ miễn dịch vật chủ, lợi dụng cơ chế thực bào của đại thực bào để nhân lên và tránh bị tiêu diệt. Đáp ứng miễn dịch hữu hiệu đòi hỏi cân bằng giữa phản ứng tế bào (Th1) và phản ứng dịch thể (Th2).

Sau khi amastigote được thực bào, đại thực bào kích hoạt giải phóng các gốc tự do và cytokine (IFN-γ, TNF-α) để tiêu diệt ký sinh trùng. Tuy nhiên, Leishmania tiết ra protease và lipophosphoglycan (LPG) ức chế sự kích hoạt của NADPH oxidase và ngăn cản hợp nhất lysosome.

Nếu đáp ứng Th1 mạnh, ký sinh trùng bị kiểm soát chủ yếu ở da, dẫn đến thể cừu hoại. Nếu đáp ứng dịch thể Th2 chiếm ưu thế, ký sinh trùng lan tràn sâu, gây thể toàn thân với triệu chứng gan lách to, thiếu máu và suy đa tạng.

Biểu hiện lâm sàng

Tóm tắt: Leishmaniasis biểu hiện lâm sàng phụ thuộc vào loài Leishmania gây bệnh và đáp ứng miễn dịch của vật chủ. Có ba thể chính: thể da (cutaneous), thể niêm mạc (mucocutaneous) và thể toàn thân (visceral), mỗi thể có tiến trình bệnh khác nhau và mức độ nghiêm trọng riêng biệt.

Thể da (Cutaneous leishmaniasis): Là dạng phổ biến nhất, gây loét tại vị trí muỗi đốt sau vài tuần hoặc vài tháng. Vết loét ban đầu là hồng ban không đau, tiến triển thành mụn mủ, sau đó hoại tử trung tâm và tạo vảy. Sau khi lành, vết loét để lại sẹo vĩnh viễn.

• Thường gặp ở Afghanistan, Iran, Syria, Brazil.
• Không gây tử vong nhưng ảnh hưởng thẩm mỹ và chất lượng cuộc sống.

Thể niêm mạc (Mucocutaneous leishmaniasis): Biến chứng muộn của thể da, xảy ra khi ký sinh trùng lan đến niêm mạc mũi, miệng, họng. Có thể gây phá hủy cấu trúc sụn, dẫn đến dị dạng nặng.

• Phổ biến tại Bolivia, Peru, Brazil do L. braziliensis.
• Khó điều trị hơn do vị trí tổn thương khó tiếp cận và khả năng kháng thuốc cao.

Thể toàn thân (Visceral leishmaniasis hay Kala-azar): Là dạng nặng nhất, thường gây tử vong nếu không được điều trị. Triệu chứng gồm sốt kéo dài, sụt cân, thiếu máu, gan lách to và suy tủy.

• Gặp nhiều ở Ấn Độ, Bangladesh, Nam Sudan.
• Tỷ lệ tử vong có thể lên đến 95% nếu không điều trị kịp thời.

Chẩn đoán

Tóm tắt: Chẩn đoán Leishmaniasis đòi hỏi kết hợp lâm sàng và xét nghiệm. Phân lập ký sinh trùng từ tổn thương vẫn là tiêu chuẩn vàng, nhưng các xét nghiệm huyết thanh và phân tử đang dần thay thế nhờ độ nhạy cao hơn và dễ thực hiện hơn.

Xét nghiệm trực tiếp:

• Nhuộm Giemsa mẫu mô, dịch tủy xương hoặc máu ngoại vi để phát hiện amastigote.
• Nuôi cấy ký sinh trùng trong môi trường NNN hoặc Schneider’s medium.

Chẩn đoán huyết thanh:

• rK39 dipstick test: dùng trong chẩn đoán thể toàn thân, độ nhạy 90–95% tại Nam Á.
• ELISA và IFAT: xác định kháng thể kháng Leishmania.

Chẩn đoán phân tử:

• PCR và qPCR: độ nhạy và đặc hiệu cao, có thể phát hiện ký sinh trùng ở giai đoạn sớm.
• Hạn chế: chi phí cao, đòi hỏi phòng xét nghiệm có trang thiết bị hiện đại.

Xét nghiệm máu thường quy trong thể toàn thân có thể cho thấy thiếu máu, giảm bạch cầu và tiểu cầu, phản ánh tình trạng suy tủy xương do nhiễm trùng kéo dài.

Điều trị và quản lý

Tóm tắt: Việc lựa chọn thuốc điều trị phụ thuộc vào thể bệnh, vùng địa lý và mức độ kháng thuốc. Dù nhiều thuốc hiệu quả, nhưng độc tính và chi phí cao là rào cản lớn tại các nước thu nhập thấp.

Các thuốc điều trị chính:

Thuốc	Đường dùng	Ưu điểm	Hạn chế
Sodium stibogluconate	Tiêm bắp/tiêm tĩnh mạch	Phổ rộng	Độc tính tim, gan
Amphotericin B	Truyền tĩnh mạch	Hiệu quả cao	Độc thận, đắt tiền
Miltefosine	Uống	Tiện lợi	Chống chỉ định cho phụ nữ mang thai
Paromomycin	Tiêm bắp	Chi phí thấp	Tác dụng phụ tại chỗ

Phác đồ điều trị phối hợp đang được khuyến khích để giảm kháng thuốc và cải thiện hiệu quả, ví dụ: amphotericin B phối hợp với miltefosine trong thể toàn thân tại Ấn Độ.

Phòng ngừa và kiểm soát

Tóm tắt: Phòng chống Leishmaniasis dựa trên kiểm soát véc tơ, quản lý ổ chứa và nâng cao nhận thức cộng đồng. Sự phối hợp đa ngành là yếu tố then chốt trong chiến lược kiểm soát bền vững.

Biện pháp phòng chống véc tơ:

• Sử dụng màn tẩm permethrin khi ngủ, đặc biệt tại vùng lưu hành.
• Phun tồn lưu hóa chất lên tường và nơi trú ngụ của muỗi cát.
• Loại bỏ rác thải hữu cơ quanh nhà, nơi muỗi sinh sản.

Kiểm soát ổ chứa động vật:

• Kiểm soát số lượng chó hoang trong đô thị (ổ chứa phổ biến của L. infantum).
• Tiêm vaccine cho chó tại một số nước như Brazil.

Giáo dục và y tế công cộng:

• Truyền thông về phòng tránh muỗi đốt.
• Khuyến khích tiếp cận sớm y tế khi xuất hiện loét da không lành.
• Giám sát dịch tễ học và phản ứng nhanh khi xuất hiện ca bệnh mới.

Hướng nghiên cứu và phát triển vaccine

Tóm tắt: Mặc dù chưa có vaccine thương mại dành cho người, nhiều nghiên cứu đang được tiến hành nhằm phát triển vaccine hiệu quả chống lại Leishmania, đặc biệt trong bối cảnh kháng thuốc gia tăng.

Các hướng tiếp cận chính:

1. Vaccine sống giảm độc lực (attenuated vaccine): sử dụng chủng Leishmania đã bị làm suy yếu khả năng gây bệnh.
2. Vaccine tái tổ hợp: sử dụng protein hoặc kháng nguyên bề mặt của ký sinh trùng để kích hoạt miễn dịch.
3. Vaccine vector virus: chèn gene của Leishmania vào vector như adenovirus để tạo đáp ứng miễn dịch tế bào.

Thử nghiệm lâm sàng giai đoạn I–II tại Ấn Độ và Brazil cho thấy khả năng tạo đáp ứng Th1 tốt, nhưng hiệu quả bảo vệ lâu dài và an toàn vẫn cần được xác nhận ở giai đoạn III. Ngoài ra, nghiên cứu ứng dụng mRNA như trong vaccine COVID-19 cũng đang được thử nghiệm tiền lâm sàng.

Kết luận

Tóm tắt: Leishmaniasis là nhóm bệnh phức tạp với ảnh hưởng sâu rộng về y tế công cộng và kinh tế, đặc biệt tại các nước đang phát triển. Với sự gia tăng của kháng thuốc và biến đổi khí hậu mở rộng vùng lưu hành, cần tiếp tục đầu tư cho nghiên cứu, điều trị và phòng ngừa toàn diện.

Chiến lược hiệu quả đòi hỏi phối hợp giữa giám sát dịch tễ, tăng cường chẩn đoán sớm, phổ cập điều trị và giáo dục cộng đồng. Hướng nghiên cứu vaccine và phát triển thuốc mới cần được thúc đẩy như một phần của chương trình hành động toàn cầu chống lại các bệnh nhiệt đới bị lãng quên.