Diatom là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về Diatom

Diatom, hay tảo cát, là sinh vật quang hợp đơn bào thuộc nhóm vi tảo (microalgae) có mặt phổ biến trong các hệ sinh thái nước ngọt, nước mặn và môi trường đất ẩm. Chúng thuộc lớp Bacillariophyceae trong ngành Heterokontophyta, được biết đến với khả năng sản xuất sinh khối nhanh, cấu trúc vỏ silica tinh vi và vai trò quan trọng trong chu trình sinh địa hóa toàn cầu.

Diatom chiếm khoảng 20–25% tổng lượng quang hợp trên Trái Đất, tương đương với rừng mưa nhiệt đới về sản lượng oxy. Mỗi năm, diatom loại bỏ hàng tỷ tấn CO₂ khỏi khí quyển và chuyển hóa thành chất hữu cơ trong đại dương. Theo NCBI, đây là một trong những sinh vật có hiệu suất hấp thu carbon cao nhất trong các nhóm sinh vật phù du.

Các đặc điểm nổi bật của diatom:

• Là sinh vật nhân chuẩn, có màng nhân rõ ràng
• Có chứa lục lạp với sắc tố đặc trưng là fucoxanthin
• Không có khả năng vận động chủ động (ngoại trừ một số loài pennate)
• Sống đơn độc hoặc thành chuỗi/tập đoàn

Phân loại và đa dạng loài

Diatom được phân loại thành hai nhóm hình thái chính dựa trên tính đối xứng của vỏ silica:

• Centric diatoms: có dạng hình tròn hoặc elip, đối xứng tâm, thường sống ở môi trường biển
• Pennate diatoms: có hình dạng thon dài, đối xứng hai bên, phổ biến ở môi trường nước ngọt

Hệ thống phân loại hiện đại còn dựa trên dữ liệu giải trình tự gen rRNA và các đặc điểm phân tử khác. Một số chi phổ biến bao gồm: Navicula, Fragilaria, Thalassiosira, Coscinodiscus, và Pinnularia.

Ước tính có khoảng 100.000 loài diatom tồn tại trên toàn cầu, trong đó khoảng 20.000 loài đã được mô tả chính thức. Sự đa dạng về hình dạng và cấu trúc vỏ giúp diatom trở thành nhóm sinh vật chỉ thị sinh thái hiệu quả trong đánh giá chất lượng nước và giám sát biến đổi môi trường.

Cấu trúc hình thái và thành phần tế bào

Diatom có cấu trúc vỏ đặc biệt làm từ silica thủy phân (SiO₂·nH₂O), gọi là frustule. Vỏ này gồm hai phần: epitheca (nắp trên) và hypotheca (nắp dưới), khớp lại như hộp đựng thuốc. Cấu trúc frustule có thể dày hoặc mỏng, với nhiều họa tiết tinh vi ở cấp độ nano, phục vụ cho việc trao đổi chất và bảo vệ cơ học.

Bảng thành phần chính của tế bào diatom:

Cấu trúc	Thành phần chính	Chức năng
Frustule	Silica	Bảo vệ, định hình, kiểm soát trao đổi chất
Lục lạp	Fucoxanthin, chlorophyll a+c	Quang hợp, tổng hợp ATP
Không bào	Ion và nước	Điều áp, trao đổi chất

Diatom thiếu các bào quan đặc trưng của thực vật bậc cao như ty thể hình ống hoặc diệp lục b, nhưng có chứa các giọt dầu làm kho năng lượng, hỗ trợ nổi trên mặt nước. Sắc tố fucoxanthin là nguyên nhân khiến diatom có màu nâu vàng đặc trưng.

Quang hợp và vai trò trong chu trình carbon

Diatom thực hiện quang hợp oxyic với hiệu suất rất cao nhờ cấu trúc lục lạp kép và sự hỗ trợ của sắc tố phụ như fucoxanthin. Cơ chế quang hợp diễn ra ở thylakoid, với công thức tổng quát:

$6CO_2 + 6H_2O \xrightarrow{light} C_6H_{12}O_6 + 6O_2$

Trong điều kiện đại dương, chúng đóng vai trò là “máy bơm sinh học carbon” bằng cách hấp thụ CO₂ hòa tan từ nước biển và chuyển hóa thành sinh khối. Một phần sinh khối này chìm xuống đáy biển, tạo thành lớp carbon hữu cơ vĩnh viễn, góp phần điều hòa khí hậu toàn cầu.

Diatom chiếm ưu thế trong phytoplankton vào mùa xuân, khi có ánh sáng dồi dào và chất dinh dưỡng tăng cao do dòng chảy ven bờ. Sự bùng phát số lượng của chúng có thể quan sát được từ ảnh vệ tinh như một chỉ thị quang học của năng suất sinh học biển.

Dữ liệu nghiên cứu tại Nature (2020) đã xác nhận rằng hơn 50% carbon hữu cơ lắng xuống đại dương sâu có nguồn gốc từ diatom, thể hiện vai trò thiết yếu trong chu trình carbon đại dương.

Chu kỳ sống và sinh sản

Diatom chủ yếu sinh sản vô tính thông qua phân đôi tế bào, trong đó mỗi tế bào con kế thừa một nửa frustule từ tế bào mẹ và tạo thêm một nửa mới bằng silica. Quá trình này làm cho kích thước trung bình của quần thể giảm dần qua mỗi thế hệ vì một tế bào con luôn nhỏ hơn tế bào mẹ ban đầu.

Khi kích thước giảm tới ngưỡng sinh tồn tối thiểu, diatom chuyển sang sinh sản hữu tính (gametogenesis) để tái lập kích thước ban đầu. Hai giao tử hợp nhất tạo thành zygote gọi là auxospore, sau đó phát triển thành diatom trưởng thành với kích thước lớn hơn.

Các bước chính trong chu kỳ sống:

1. Sinh sản vô tính (phân đôi tế bào)
2. Giảm kích thước dần qua nhiều thế hệ
3. Chuyển sang sinh sản hữu tính khi cần
4. Hình thành auxospore và phục hồi kích thước

Chu kỳ này đảm bảo tính đa dạng hình thái và khả năng thích nghi cao trong điều kiện môi trường thay đổi. Một số loài pennate còn có thể trải qua hình thức tự thụ tinh, làm phong phú thêm cơ chế di truyền.

Ứng dụng trong nghiên cứu và công nghiệp

Vỏ silica tự nhiên của diatom có cấu trúc nano tinh vi, đối xứng và có thể được biến tính bề mặt, mở ra nhiều ứng dụng trong công nghệ cao như chế tạo cảm biến, vật liệu dẫn thuốc, pin nano và thiết bị vi cơ điện tử (MEMS).

Trong xử lý môi trường, bột diatomite (đất tảo cát) được dùng làm chất lọc nước, khử mùi, làm chất cách nhiệt và hấp phụ kim loại nặng. Khả năng hấp phụ mạnh và tính trơ hóa học khiến nó an toàn trong công nghiệp thực phẩm và dược phẩm.

Bảng ứng dụng tiêu biểu:

Lĩnh vực	Ứng dụng cụ thể	Lợi thế chính
Công nghệ nano	Khuôn vật liệu, pin năng lượng	Cấu trúc vi mô có thể lập trình
Sinh học	Dẫn thuốc, vật liệu y sinh	Tương thích sinh học cao
Môi trường	Lọc nước, hấp phụ kim loại	Diện tích bề mặt lớn, giá thành rẻ

Theo nghiên cứu từ ACS Applied Materials, các hạt diatom đã được gắn thêm phân tử nhắm đích và thuốc kháng ung thư để tăng hiệu quả điều trị tại vị trí khối u, mở ra tiềm năng lớn cho y học chính xác.

Vai trò sinh thái và trong chuỗi thức ăn

Diatom là nhóm sinh vật sản xuất sơ cấp (primary producers) quan trọng nhất trong hệ sinh thái biển và nước ngọt. Chúng cung cấp năng lượng cho zooplankton, cá nhỏ, động vật có vỏ và từ đó tiếp tục lan tỏa trong toàn bộ mạng lưới thức ăn thủy sinh.

Trong các vùng nước lạnh, giàu chất dinh dưỡng như vùng cực và nước ven bờ, diatom chiếm ưu thế về sinh khối và tốc độ sinh trưởng, góp phần vào các đợt bùng phát quần thể plankton (bloom) định kỳ vào mùa xuân. Đây là yếu tố khởi động các chu trình sinh học lớn trong đại dương.

Chuỗi thức ăn tiêu biểu (giản lược):

• Diatom → Copepoda (động vật giáp xác) → Cá mòi → Cá lớn/Cá voi
• Diatom → Nhuyễn thể → Chim biển hoặc động vật đáy

Sự sụt giảm số lượng diatom có thể làm suy yếu toàn bộ hệ sinh thái biển, gây ra mất cân bằng sinh học và giảm năng suất khai thác thủy sản. Vì vậy, diatom được xem là chỉ số sớm cho biến đổi khí hậu và suy thoái môi trường biển.

Chỉ thị môi trường và nghiên cứu cổ sinh

Frustule của diatom không bị phân hủy dễ dàng, có thể tồn tại hàng nghìn năm trong trầm tích hồ và biển. Nhờ khả năng xác định đến cấp loài và độ nhạy với pH, nhiệt độ, độ mặn và chất dinh dưỡng, diatom được dùng như công cụ chính trong nghiên cứu cổ môi trường và giám sát chất lượng nước.

Ứng dụng cụ thể:

• Phân tích mức độ phú dưỡng hóa hồ, sông
• Tái dựng lịch sử mực nước và khí hậu quá khứ (paleolimnology)
• Đánh giá tác động của con người lên hệ sinh thái nước

Phương pháp sử dụng mẫu trầm tích lõi và kính hiển vi điện tử để xác định tần suất và loài diatom theo từng lớp niên đại. Kết hợp với dữ liệu đồng vị và hóa học, các nhà khoa học có thể tái dựng điều kiện môi trường hàng ngàn năm trước.

Thách thức và xu hướng nghiên cứu hiện nay

Dù có nhiều tiềm năng, việc nghiên cứu và ứng dụng diatom vẫn đối mặt với các rào cản như khó nuôi cấy số lượng lớn, hạn chế về hiểu biết di truyền và kỹ thuật chỉnh sửa gen chưa phổ biến. Nhiều loài diatom vẫn chưa được mô tả về mặt hệ gen đầy đủ.

Xu hướng nghiên cứu mới bao gồm áp dụng công nghệ đa omics (genomics, transcriptomics, metabolomics) để giải mã toàn diện chức năng gen diatom. Bên cạnh đó, CRISPR/Cas9 và công nghệ chỉnh sửa RNA đang được thử nghiệm để can thiệp trực tiếp vào quá trình tạo vỏ silica.

Các định hướng tương lai:

1. Tăng hiệu suất quang hợp để hấp thụ CO₂ tốt hơn
2. Thiết kế lại hình thái vỏ silica cho ứng dụng vật liệu tiên tiến
3. Phát triển hệ thống nuôi trồng diatom quy mô công nghiệp phục vụ sản xuất sinh khối, nhiên liệu sinh học và thực phẩm chức năng

Tài liệu tham khảo

1. Armbrust, E. V. (2009). "The life of diatoms in the world's oceans". Nature, 459(7244), 185–192. https://www.nature.com/articles/459185a
2. NCBI - Diatoms and global carbon cycle. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5511792/
3. Nature (2020). "Biological carbon pump in oceanic diatoms". https://www.nature.com/articles/s41586-020-2124-9
4. ACS Applied Materials & Interfaces. "Surface-functionalized diatom biosilica for targeted drug delivery". https://pubs.acs.org/doi/10.1021/acsami.8b12123
5. Smol, J. P. (2002). "Tracking environmental change using lake sediments: diatoms". Kluwer Academic Publishers.
6. Sims, P. A. et al. (2006). "Evolution of the diatoms: insights from fossil record and molecular data". Phycologia.