Chủ nghĩa dân tộc là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và bản chất của chủ nghĩa dân tộc

Chủ nghĩa dân tộc là một hệ tư tưởng chính trị – xã hội khẳng định rằng cộng đồng dân tộc là đơn vị trung tâm trong cấu trúc nhà nước và đời sống công dân. Hệ tư tưởng này coi quốc gia – dân tộc là chủ thể tối cao có quyền tự chủ, tự quyết và cần được bảo vệ về mặt lãnh thổ, văn hóa, kinh tế và chính trị. Từ góc nhìn lý luận, chủ nghĩa dân tộc không đơn thuần là lòng yêu nước, mà là một mô hình tư duy, định hướng hành động và xác định bản sắc tập thể.

Khái niệm dân tộc trong chủ nghĩa dân tộc thường bao gồm các yếu tố: nguồn gốc lịch sử chung, ngôn ngữ chung, lãnh thổ xác định, văn hóa đặc thù và sự tự nhận thức về sự khác biệt với các cộng đồng khác. Trong thực tế, các yếu tố này không phải lúc nào cũng tồn tại đầy đủ hoặc rõ ràng, nhưng chủ nghĩa dân tộc thường sử dụng biểu tượng văn hóa, huyền thoại lịch sử hoặc chính sách nhà nước để củng cố sự thống nhất dân tộc.

Chủ nghĩa dân tộc có thể tồn tại dưới nhiều dạng khác nhau, từ một phong trào yêu nước chính đáng cho đến các hình thức cực đoan, bài ngoại hoặc phân biệt chủng tộc. Mức độ tích cực hay tiêu cực phụ thuộc vào cách mà các nhà nước, tổ chức chính trị hoặc xã hội khai thác và định hướng tư tưởng này trong bối cảnh lịch sử – chính trị cụ thể.

Yếu tố cấu thành dân tộc	Mô tả
Lãnh thổ	Không gian địa lý ổn định gắn liền với cộng đồng dân cư
Ngôn ngữ	Phương tiện truyền đạt, biểu đạt bản sắc và trí tuệ tập thể
Văn hóa	Hệ thống giá trị, tín ngưỡng, truyền thống lịch sử đặc trưng
Tự nhận thức	Cảm giác thuộc về, sự khác biệt với các nhóm khác

Phân loại các hình thức chủ nghĩa dân tộc

Chủ nghĩa dân tộc không phải là một khối đồng nhất mà bao gồm nhiều hình thức khác nhau dựa trên cách xác định cộng đồng dân tộc và cách thức vận hành quyền lực trong quốc gia. Việc phân loại các hình thức này giúp nhận diện rõ tính đa dạng, cũng như các mặt tích cực và tiêu cực tiềm ẩn trong từng mô hình.

Một số hình thức tiêu biểu được phân tích trong lý luận chính trị hiện đại gồm:

• Chủ nghĩa dân tộc công dân (civic nationalism): Xây dựng quốc gia dựa trên ý thức công dân, luật pháp và giá trị dân chủ, nơi mọi cá nhân có thể thuộc về quốc gia bằng quyền và nghĩa vụ, không phân biệt nguồn gốc sắc tộc.
• Chủ nghĩa dân tộc sắc tộc (ethnic nationalism): Nhấn mạnh tính thuần nhất về huyết thống, văn hóa và lịch sử, nơi quyền công dân và bản sắc quốc gia gắn chặt với di truyền hoặc di sản văn hóa lâu đời.
• Chủ nghĩa dân tộc văn hóa (cultural nationalism): Tập trung bảo vệ và phục hưng các yếu tố văn hóa truyền thống như ngôn ngữ, nghi lễ, nghệ thuật, coi đó là linh hồn của dân tộc.
• Chủ nghĩa dân tộc phản kháng (anti-colonial nationalism): Xuất hiện trong các phong trào đấu tranh chống thực dân, nơi bản sắc dân tộc được huy động để kêu gọi độc lập chính trị và chủ quyền quốc gia.

Các hình thức này thường tồn tại đan xen, không loại trừ nhau và có thể được các chính phủ, phong trào xã hội hoặc tổ chức dân sự khai thác nhằm phục vụ các mục tiêu chiến lược khác nhau. Sự chuyển hóa giữa các hình thái chủ nghĩa dân tộc cũng phản ánh sự thay đổi của môi trường địa – chính trị toàn cầu.

Lịch sử hình thành và phát triển

Chủ nghĩa dân tộc hiện đại có nguồn gốc từ châu Âu vào cuối thế kỷ XVIII và đầu thế kỷ XIX, gắn liền với các cuộc cách mạng tư sản như Cách mạng Pháp năm 1789 và quá trình sụp đổ của các đế chế quân chủ đa dân tộc. Sự phát triển của khái niệm "quốc gia" như một chủ thể chính trị độc lập đã làm thay đổi cấu trúc quyền lực ở châu Âu, chuyển từ chế độ quân chủ thần quyền sang mô hình nhà nước dân tộc hiện đại.

Trong thế kỷ XIX, làn sóng chủ nghĩa dân tộc lan rộng với các phong trào thống nhất quốc gia như ở Đức (dưới Otto von Bismarck) và Ý (dưới Giuseppe Garibaldi). Tại châu Âu Trung – Đông, nhiều cộng đồng thiểu số sử dụng chủ nghĩa dân tộc như một công cụ phản kháng lại sự chi phối của đế quốc Áo-Hung hoặc Ottoman. Chủ nghĩa dân tộc dần trở thành cơ sở tư tưởng cho việc thiết lập quốc gia dân tộc (nation-state).

Sang thế kỷ XX, đặc biệt sau Chiến tranh thế giới thứ nhất, nhiều nước thuộc địa tại châu Á, châu Phi, Mỹ Latin bắt đầu hình thành các phong trào dân tộc chủ nghĩa với mục tiêu giành độc lập và xác lập quyền tự quyết. Chủ nghĩa dân tộc từ đó không chỉ là sản phẩm của châu Âu, mà trở thành một động lực toàn cầu cho việc tái cấu trúc trật tự thế giới.

Chủ nghĩa dân tộc trong các phong trào độc lập và giải phóng

Chủ nghĩa dân tộc đóng vai trò trung tâm trong các phong trào giải phóng dân tộc trên toàn thế giới trong thế kỷ XX, đặc biệt ở các nước bị áp bức, chiếm đóng hoặc thuộc địa hóa. Tại châu Á, các lãnh tụ như Hồ Chí Minh (Việt Nam), Mahatma Gandhi (Ấn Độ), Sukarno (Indonesia) đã huy động chủ nghĩa dân tộc như một nguồn lực tư tưởng để vận động nhân dân đứng lên chống thực dân, đế quốc.

Những phong trào này kết hợp giữa lòng tự hào dân tộc với các hệ tư tưởng hiện đại như chủ nghĩa xã hội, dân chủ, Hồi giáo chính trị... nhằm xây dựng nền độc lập toàn diện về chính trị, kinh tế và văn hóa. Việc giành được chủ quyền quốc gia không chỉ là kết quả của đấu tranh vũ trang, mà còn là thành tựu của sự tổ chức và huy động ý thức dân tộc trên quy mô rộng.

Các tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc đã đóng vai trò hỗ trợ pháp lý và chính trị trong công nhận quyền tự quyết dân tộc. Tuyên bố năm 1960 về "Trao trả độc lập cho các quốc gia và dân tộc thuộc địa" là cột mốc quan trọng, khẳng định chủ nghĩa dân tộc như một quyền chính đáng trong trật tự quốc tế hậu thuộc địa.

Chủ nghĩa dân tộc trong thế kỷ 21

Trong thế kỷ 21, chủ nghĩa dân tộc không còn chỉ là động lực của các phong trào giải phóng dân tộc, mà đã chuyển hóa thành nhiều hình thức phản ứng với toàn cầu hóa, di cư, biến đổi văn hóa và bất bình đẳng kinh tế. Chủ nghĩa dân tộc hiện đại thể hiện qua các làn sóng dân túy, bảo hộ thương mại, bài ngoại và phong trào dân tộc bản địa, cả ở các quốc gia phát triển lẫn đang phát triển.

Ở các nước phương Tây, chủ nghĩa dân tộc nổi lên dưới hình thức dân túy cánh hữu, nhấn mạnh vào "bảo vệ biên giới", "ưu tiên lợi ích quốc gia", và phản đối các hiệp định thương mại quốc tế. Phong trào Brexit tại Anh, chính sách "America First" của chính quyền Donald Trump ở Mỹ, hay chủ nghĩa dân tộc Hindu tại Ấn Độ là những ví dụ điển hình về cách chủ nghĩa dân tộc được tái sử dụng như một công cụ chính trị để phản ứng với áp lực hội nhập quốc tế và thay đổi bản sắc văn hóa truyền thống.

Chủ nghĩa dân tộc trong kỷ nguyên số còn gắn với việc kiểm soát thông tin, định hình dư luận và khai thác biểu tượng dân tộc qua mạng xã hội. Các chính phủ sử dụng truyền thông kỹ thuật số để củng cố bản sắc dân tộc, tạo dựng hình ảnh "quốc gia mạnh mẽ", đồng thời đối phó với các thách thức xuyên biên giới như khủng bố, dịch bệnh hoặc chủ nghĩa toàn cầu không kiểm soát.

Ảnh hưởng của chủ nghĩa dân tộc đối với chính trị và xã hội

Chủ nghĩa dân tộc ảnh hưởng trực tiếp đến cấu trúc chính trị quốc gia, định hình quan hệ giữa nhà nước và công dân, giữa quốc gia với quốc tế. Trong vai trò tích cực, chủ nghĩa dân tộc củng cố lòng yêu nước, tạo ra sự đồng thuận xã hội, và tăng cường sự bền vững thể chế thông qua biểu tượng, nghi lễ và giáo dục quốc gia.

Tuy nhiên, nếu bị cực đoan hóa, chủ nghĩa dân tộc có thể dẫn đến hiện tượng biệt lập, bài ngoại, xung đột sắc tộc và chủ nghĩa độc tôn dân tộc. Một số hệ quả tiêu cực bao gồm: chính sách phân biệt đối xử với người nhập cư, căng thẳng biên giới, diệt chủng dân tộc (như vụ Rwanda 1994), và khủng hoảng nhân đạo.

Về mặt xã hội, chủ nghĩa dân tộc có thể tạo ra sự gắn kết cộng đồng, nhưng cũng dễ chia rẽ nếu tồn tại sự áp đặt bản sắc chung lên các nhóm thiểu số. Chính sách quốc gia cần dung hòa giữa tự tôn dân tộc và sự đa dạng văn hóa để duy trì tính ổn định và bao trùm.

Chủ nghĩa dân tộc và bản sắc văn hóa

Bản sắc văn hóa là một phần không thể tách rời của chủ nghĩa dân tộc. Việc bảo tồn ngôn ngữ, lễ hội, tôn giáo, trang phục, nghệ thuật dân gian thường được xem là nền tảng để khẳng định sự khác biệt và đặc thù dân tộc. Nhiều quốc gia xây dựng chính sách văn hóa quốc gia nhằm củng cố tinh thần dân tộc và phòng chống "hòa tan văn hóa" do toàn cầu hóa gây ra.

Tuy vậy, việc tuyệt đối hóa văn hóa truyền thống có thể gây ra xung đột với tiến trình hiện đại hóa và hội nhập. Ví dụ, ở một số nước, các quy định về chuẩn mực đạo đức dân tộc truyền thống có thể giới hạn quyền tự do cá nhân hoặc tạo rào cản cho phụ nữ và các nhóm thiểu số. Chủ nghĩa dân tộc văn hóa vì thế cần được định hướng linh hoạt, để bản sắc không trở thành rào cản phát triển.

Tại Việt Nam, chủ nghĩa dân tộc văn hóa thể hiện rõ qua việc bảo tồn di sản, phát triển văn hóa dân tộc trong giáo dục, truyền thông và du lịch. Các chương trình quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể, tôn vinh anh hùng dân tộc, hay ngày Quốc khánh đều phản ánh sự kết nối giữa nhà nước và bản sắc dân tộc trong chiến lược phát triển lâu dài.

Phê bình và tranh luận học thuật

Chủ nghĩa dân tộc là một chủ đề gây nhiều tranh luận trong giới học thuật vì tính đa chiều và dễ biến tướng của nó. Một số nhà lý luận như Ernest Gellner cho rằng chủ nghĩa dân tộc là sản phẩm của công nghiệp hóa và hệ thống giáo dục đại chúng – nơi nhà nước tạo ra một bản sắc dân tộc phục vụ mục tiêu chính trị và hành chính. Benedict Anderson thì mô tả dân tộc như một "cộng đồng tưởng tượng", được hình thành thông qua các phương tiện truyền thông hiện đại như báo chí, sách vở, và nghi lễ quốc gia.

Trái lại, Anthony D. Smith lập luận rằng dân tộc có nguồn gốc lịch sử và văn hóa sâu sắc, tồn tại trước cả nhà nước hiện đại. Ông phân biệt giữa "dân tộc cổ truyền" (ethnie) và "dân tộc hiện đại", trong đó các giá trị văn hóa, truyền thống, và ký ức lịch sử đóng vai trò trung tâm cho sự tồn tại lâu dài của một cộng đồng dân tộc.

Các trường phái hậu thực dân như Frantz Fanon hay Edward Said xem chủ nghĩa dân tộc là công cụ để giải cấu trúc trật tự thực dân và khẳng định lại quyền chủ thể của các dân tộc bị trị. Tuy nhiên, họ cũng cảnh báo về nguy cơ mà chủ nghĩa dân tộc bản địa có thể tái sản sinh các hình thức chuyên chế và bài trừ sau khi giành được độc lập.

Tài liệu tham khảo

1. Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. Cornell University Press.
2. Anderson, B. (1983). Imagined Communities. Verso Books.
3. Smith, A.D. (1991). National Identity. University of Nevada Press.
4. United Nations. Decolonization. Truy cập tại https://www.un.org/en/decolonization/
5. OECD. (2019). The Rise of Nationalist Populism and Its Economic Impact. Truy cập tại https://www.oecd.org
6. UNESCO. (2022). Cultural Policies and National Identity. Truy cập tại https://www.unesco.org