Vietnã là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và cách sử dụng thuật ngữ “Vietnã”

“Vietnã” là một dạng phiên âm Latinh hóa cổ của từ “Việt Nam”, từng được sử dụng trong một số tài liệu lịch sử, bản đồ, và văn bản học thuật trước thế kỷ XX. Dạng viết này không còn được sử dụng chính thức, nhưng vẫn xuất hiện trong các tài liệu nghiên cứu về lịch sử ngôn ngữ, địa danh và văn bản học cổ. Việc viết “Vietnã” phản ánh nỗ lực ghi âm tên gọi bản địa của người Việt trong hệ thống chữ cái Latinh, đặc biệt trong thời kỳ ảnh hưởng của các nhà truyền giáo châu Âu.

Trong tiếng Việt hiện đại, cách viết chuẩn là “Việt Nam”. Trong tiếng Anh và hệ thống quốc tế, tên gọi này được thống nhất dưới dạng “Vietnam” theo tiêu chuẩn ISO 3166. Tuy nhiên, “Vietnã” vẫn có giá trị nghiên cứu trong các lĩnh vực như từ điển học lịch sử, xử lý văn bản cổ, và ngữ âm học. Nó cũng phản ánh cách mà các ngôn ngữ khác tiếp cận và ghi nhận địa danh Việt Nam trong lịch sử tiếp xúc văn hóa và truyền giáo.

Các trường hợp sử dụng “Vietnã” thường gặp trong:

• Tài liệu của Hội Truyền giáo Hải ngoại Pháp (MEP)
• Sách báo Pháp ngữ và Bồ Đào Nha thế kỷ XIX
• Văn bản học thuật viết bằng tiếng Bồ hoặc Pháp trước thế kỷ XX

Nguồn gốc từ nguyên và tiến hóa ngôn ngữ

Thuật ngữ “Vietnã” có nguồn gốc từ chữ Hán “越南” (Việt Nam), trong đó “Việt” chỉ các tộc người phương Nam có từ thời nhà Hán, và “Nam” mang nghĩa địa lý là phía nam. Sự hình thành từ “Vietnã” trong tiếng Latin hóa là kết quả của quá trình phiên âm qua nhiều ngôn ngữ trung gian, đặc biệt là tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Pháp, vốn không có cách phát âm hay ký hiệu âm vị giống hoàn toàn với tiếng Việt.

Quá trình chuyển đổi từ “Việt Nam” sang “Vietnã” có thể diễn ra theo các bước sau:

1. Phiên âm từ âm tiết Hán Việt sang chữ quốc ngữ đầu tiên
2. Áp dụng cách viết và phát âm theo quy tắc ngữ âm Bồ Đào Nha hoặc Pháp
3. Chuẩn hóa theo cấu trúc Latinh hóa để phục vụ mục đích truyền giáo hoặc hành chính

Việc chuyển âm như vậy là điều phổ biến trong thời kỳ châu Âu mở rộng ảnh hưởng tại châu Á. Cùng thời điểm, các địa danh như “Siam” (Thái Lan), “Annam” (Trung Bộ Việt Nam), hay “Cochinchina” (Nam Bộ) cũng xuất hiện theo các biến thể ghi âm khác nhau trong tài liệu hành chính hoặc giáo hội. “Vietnã” chỉ là một trong số các dạng thức ngữ âm phản ánh quá trình phiên dịch đa tầng văn hóa.

So sánh cách viết "Vietnã", "Việt Nam" và "Vietnam"

Ba cách viết phản ánh ba tầng văn hóa và hệ ngôn ngữ khác nhau. Trong đó:

• Vietnã: Là dạng phiên âm cổ từ các ngôn ngữ Tây Âu, thường thấy trong tài liệu Pháp ngữ hoặc Bồ Đào Nha trước năm 1945
• Việt Nam: Là cách viết theo chuẩn quốc ngữ hiện nay, được sử dụng chính thức trong tất cả tài liệu hành chính, pháp lý và giáo dục
• Vietnam: Là tên quốc gia chính thức trong tiếng Anh và các hệ thống quốc tế như ISO, UN, IMF, sử dụng phổ biến trong các tài liệu toàn cầu

Các hệ thống mã hóa địa danh hiện đại không còn công nhận “Vietnã” là tên gọi hợp lệ. Dạng này chỉ xuất hiện trong tài liệu văn hóa – lịch sử. Tuy nhiên, để hiểu đầy đủ quá trình hình thành bản sắc ngữ danh của quốc gia Việt Nam, việc truy cứu lại các dạng viết như “Vietnã” là rất cần thiết. Trong lĩnh vực xử lý dữ liệu lịch sử hoặc phân tích văn bản cổ, các nhà nghiên cứu cần xây dựng bảng đối chiếu để chuẩn hóa từ khóa.

Dạng viết	Ngôn ngữ	Bối cảnh sử dụng	Trạng thái hiện tại
Vietnã	Pháp/Bồ Đào Nha	Văn bản lịch sử, ngôn ngữ học	Không còn dùng chính thức
Việt Nam	Tiếng Việt	Chính thức, hiện hành	Được chuẩn hóa
Vietnam	Tiếng Anh	Quốc tế, văn bản ngoại giao	Được công nhận toàn cầu

Sự xuất hiện của "Vietnã" trong tài liệu lịch sử

Cách viết “Vietnã” xuất hiện nhiều trong các tư liệu do các tổ chức truyền giáo châu Âu lưu trữ, đặc biệt là Hội Truyền giáo Hải ngoại Pháp (MEP) và các nhà thừa sai Bồ Đào Nha từ thế kỷ XVII đến XIX. Dạng viết này thường gắn liền với các ghi chép hành chính, bản đồ học, và các tài liệu giảng đạo, nơi cần xác định lãnh thổ truyền giáo và dịch văn bản sang tiếng Latinh hoặc châu Âu.

Một số tài liệu lưu trữ tại Viện Viễn Đông Bác Cổ (EFEO) cho thấy “royaume de Vietnã” từng là cách gọi phổ biến trong bản đồ cổ hoặc sách địa lý thế kỷ XIX. Tài liệu như “Annuaire de la Cochinchine française” hay “Les Missions Catholiques” cũng ghi nhận hình thức này. Cách dùng “Vietnã” trong các tài liệu này không phản ánh chính sách chính thức của chính quyền thuộc địa, mà chủ yếu mang tính tôn giáo và học thuật.

Bản đồ cổ cũng là nguồn dữ liệu phong phú ghi nhận cách viết “Vietnã”. Một số bản đồ châu Âu xuất bản trước 1900 vẫn dùng tên này để chỉ lãnh thổ miền Bắc hoặc toàn bộ đất nước Việt Nam hiện nay. Trong nghiên cứu bản đồ học và địa danh lịch sử, các biến thể như “Vietnã”, “Annam”, “Tonkin” và “Cochinchine” thường được phân tích song song để hiểu cấu trúc quyền lực và phân loại hành chính thời kỳ tiền hiện đại.

Ứng dụng trong ngôn ngữ học lịch sử và từ điển học

Trong lĩnh vực ngôn ngữ học lịch sử, “Vietnã” là một trường hợp quan trọng minh họa cho sự biến đổi ngữ âm và quá trình Latinh hóa các thuật ngữ địa danh tại châu Á. Các nhà ngôn ngữ học sử dụng dạng viết này để nghiên cứu quy luật biến âm giữa tiếng Việt, chữ Nôm và các hệ thống chữ cái phương Tây trong thời kỳ cận đại. Sự hiện diện của “Vietnã” trong từ điển cổ góp phần phục dựng lịch sử ngôn ngữ viết trước thời kỳ hiện đại hóa chữ Quốc ngữ.

Một số công trình như Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum của Alexandre de Rhodes năm 1651 có ghi nhận các từ phiên âm từ tiếng Việt sang Latinh với hệ thống dấu phụ như “ã”, “ê”, “ô”. Điều này cho thấy việc ghi nhận “Vietnã” là kết quả của một hệ thống ký hiệu âm vị cố gắng tái tạo chính xác cách phát âm bản địa. Trong ngôn ngữ học lịch sử, việc duy trì các dạng viết như vậy giúp bảo tồn dữ liệu có giá trị đối chiếu.

Ứng dụng tiêu biểu:

• Nghiên cứu lịch sử hình thành hệ chữ Quốc ngữ
• Phân tích văn bản cổ từ thế kỷ XVII–XIX
• Đối chiếu ngữ âm học với tiếng Bồ Đào Nha cổ
• Xây dựng từ điển lịch sử hoặc corpus văn bản tiền hiện đại

Vietnã trong hệ thống phân loại địa danh quốc tế

Từ sau thế kỷ XX, các tổ chức quốc tế đã chuẩn hóa tên gọi các quốc gia nhằm thống nhất cách ghi chép và mã hóa dữ liệu. Theo tiêu chuẩn ISO 3166, tên chính thức hiện tại của Việt Nam là “Vietnam”, không chấp nhận các biến thể như “Vietnã” trong các ứng dụng hành chính, thương mại hay công nghệ. Dạng “Vietnã” chỉ còn tồn tại như một từ khóa trong ngữ liệu lịch sử hoặc văn bản cổ số hóa.

Trong các hệ thống dữ liệu quốc tế như IMF, World Bank, và UN, tên quốc gia được mã hóa theo định dạng “Vietnam” (mã alpha-2: VN, alpha-3: VNM). Dữ liệu văn bản trong các thư viện số cũng dần được thống nhất về mặt tên gọi để phục vụ các hệ thống tìm kiếm tự động. Tuy nhiên, trong một số bộ sưu tập số hóa chưa được chuẩn hóa, các tên cũ như “Vietnã” vẫn tồn tại và gây khó khăn cho việc nhận dạng thực thể địa danh.

Hệ thống	Dạng tên quốc gia	Ghi nhận “Vietnã”
ISO 3166	Vietnam	Không
UN Data	Vietnam	Không
Thư viện số EFEO	Vietnã, Annam, Tonkin	Có
Corpus văn bản cổ	Vietnã	Có

Vai trò của "Vietnã" trong nghiên cứu văn hóa và bản sắc dân tộc

Từ “Vietnã” không chỉ là một dạng viết mà còn là dấu vết của cách nhìn nhận Việt Nam từ bên ngoài trong lịch sử. Trong các tài liệu thuộc địa hoặc giáo hội, cách gọi “Vietnã” thể hiện cách mà châu Âu hình dung và đặt tên cho vùng đất này trong bản đồ tư tưởng phương Tây. Tên gọi này phản ánh cả khía cạnh ký hiệu học lẫn quan hệ quyền lực trong việc định danh một quốc gia đang hình thành bản sắc.

Việc phân tích các tên gọi như “Vietnã”, “Annam”, “Cochinchine” giúp các nhà nghiên cứu văn hóa nhận diện những lớp ký ức địa danh chồng lấn trong lịch sử. Đây là một phần trong diễn ngôn hậu thuộc địa, nơi các thuật ngữ cũ vẫn tồn tại như dấu ấn của sự tương tác giữa bản địa và ngoại lai. Tên gọi “Vietnã” là một trong những điểm tựa quan trọng để phục dựng dòng chảy bản sắc quốc gia qua văn bản và biểu tượng.

Các hướng nghiên cứu liên quan:

• Hình ảnh Việt Nam trong văn hóa phương Tây
• Ngữ nghĩa học địa danh trong văn bản thuộc địa
• Phân tích ngôn ngữ của quyền lực và chiếm hữu

Tác động đến công nghệ số và xử lý ngôn ngữ tự nhiên

Trong bối cảnh số hóa hiện nay, các biến thể địa danh như “Vietnã” có thể gây ra lỗi xử lý trong các hệ thống tự động. Các công cụ như Hugging Face Transformers, spaCy hoặc Google NLP API thường dựa vào từ điển chuẩn và mô hình ngôn ngữ hiện đại để xác định thực thể địa lý. Nếu không cập nhật các dạng cổ, mô hình có thể bỏ sót hoặc hiểu sai ngữ nghĩa của văn bản.

Vấn đề này đặc biệt nghiêm trọng khi xử lý văn bản lịch sử, báo chí thời kỳ thuộc địa, hay tài liệu số hóa từ bản in cũ. Việc phát triển các mô hình nhận dạng thực thể tên riêng (Named Entity Recognition – NER) dành riêng cho tiếng Việt cần tính đến các biến thể như “Vietnã” để đảm bảo khả năng bao phủ ngôn ngữ cao hơn. Ngoài ra, chuẩn hóa đầu vào qua từ điển đồng nghĩa hoặc danh sách thay thế cũng là một kỹ thuật phổ biến.

Giải pháp kỹ thuật thường áp dụng:

• Xây dựng bảng ánh xạ các biến thể địa danh
• Huấn luyện mô hình NER cho tiếng Việt lịch sử
• Áp dụng fuzzy matching cho truy vấn không chính xác

Triển vọng nghiên cứu và bảo tồn dạng cổ "Vietnã"

Bên cạnh giá trị ngôn ngữ học, “Vietnã” là một phần trong di sản chữ viết của quốc gia. Việc ghi nhận, bảo tồn và nghiên cứu các dạng viết cổ như vậy có ý nghĩa lớn trong việc phát triển kho ngữ liệu lịch sử và xây dựng các corpus văn bản Việt qua các thời kỳ. Đây là tiền đề để thiết lập nền tảng cho các công trình nghiên cứu liên ngành kết nối lịch sử, ngôn ngữ, công nghệ và văn hóa.

Một số dự án đang triển khai theo hướng này tại Việt Nam bao gồm UIT-ViNLP (Trường Đại học CNTT – ĐHQG TP.HCM) và VLSP – nền tảng xử lý tiếng Việt quy mô quốc gia. Các nhóm này không chỉ tập trung vào dữ liệu hiện đại mà còn hướng đến xây dựng tập ngữ liệu bao phủ các giai đoạn ngôn ngữ khác nhau, bao gồm cả các văn bản có dạng viết như “Vietnã”.

Đề xuất nghiên cứu tiếp theo:

• Lập kho từ vựng cổ của tiếng Việt
• Phục dựng corpus văn bản thời kỳ 1650–1945
• Kết nối ngôn ngữ học lịch sử với công nghệ AI

Tài liệu tham khảo

1. Rhodes, A. de. (1651). Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum. Rome: Propaganda Fide.
2. Trần Trọng Dương (2020). Chữ Quốc ngữ và quá trình La-tinh hóa tiếng Việt. NXB Khoa học xã hội.
3. EFEO (École française d’Extrême-Orient). www.efeo.fr.
4. United Nations Group of Experts on Geographical Names (UNGEGN). (2012). Working Group on Romanization Systems.
5. ISO. (2021). ISO 3166 Country Codes. iso.org.
6. Hugging Face. (2023). Transformers for NLP. huggingface.co.
7. UIT NLP Lab. (2024). nlp.uit.edu.vn.
8. VLSP (Vietnamese Language and Speech Processing). vlsp.org.vn.