Nhuộm gram là gì? Các nghiên cứu khoa học về Nhuộm gram

Nhuộm Gram là gì?

Nhuộm Gram (Gram staining) là một kỹ thuật nhuộm vi khuẩn cơ bản và quan trọng trong vi sinh học, được dùng để phân loại vi khuẩn thành hai nhóm chính: Gram dương và Gram âm dựa trên đặc điểm cấu trúc thành tế bào. Phương pháp này được phát minh vào năm 1884 bởi nhà vi khuẩn học Đan Mạch Hans Christian Gram khi ông nghiên cứu mô phổi của bệnh nhân viêm phổi.

Theo CDC Hoa Kỳ, nhuộm Gram là bước chẩn đoán sơ bộ quan trọng, giúp xác định nhóm vi khuẩn trong mẫu bệnh phẩm, định hướng điều trị ban đầu và giảm thời gian sử dụng kháng sinh không phù hợp.

Nguyên lý của nhuộm Gram

Nguyên lý cơ bản của nhuộm Gram dựa trên sự khác biệt về cấu trúc thành tế bào của vi khuẩn:

• Vi khuẩn Gram dương: Thành tế bào dày, giàu peptidoglycan (80-90%), giữ màu tím của thuốc nhuộm tinh thể ngay cả sau quá trình khử màu.
• Vi khuẩn Gram âm: Thành tế bào mỏng, lớp peptidoglycan mỏng hơn (10%), có thêm lớp màng ngoài chứa lipopolysaccharide, dễ bị khử màu và bắt màu đối nghịch (đỏ/hồng).

Quá trình nhuộm trải qua nhiều giai đoạn hóa học, mô phỏng như sau:

$Tím\ tinh\ thể\ +\ Iodine\ \xrightarrow{Phức\ màu}\ Không\ bị\ khử\ ở\ Gram\ dương,\ bị\ rửa\ ở\ Gram\ âm$

Các bước thực hiện nhuộm Gram

Tiến trình nhuộm Gram chuẩn bao gồm các bước:

1. Chuẩn bị tiêu bản: Trải lớp mỏng mẫu bệnh phẩm lên lam kính, cố định bằng lửa để chết vi khuẩn và bám chặt vào kính.
2. Nhuộm bằng tím tinh thể: Phủ toàn bộ lam kính bằng thuốc nhuộm tím, để trong 1 phút rồi rửa nhẹ bằng nước.
3. Gắn màu với dung dịch Iodine: Iodine hoạt động như chất tạo phức màu giữa tím tinh thể và thành tế bào, để trong 1 phút rồi rửa sạch.
4. Khử màu: Nhỏ dung môi khử màu (ethanol hoặc acetone) trong 10–20 giây, bước này cực kỳ quan trọng để phân biệt hai nhóm vi khuẩn.
5. Nhuộm đối màu: Sử dụng safranin hoặc fuchsin nhuộm đối màu, làm nổi bật vi khuẩn Gram âm bằng màu đỏ hoặc hồng, trong khi vi khuẩn Gram dương vẫn giữ màu tím.
6. Quan sát dưới kính hiển vi: Thường dùng vật kính dầu (1000x) để đánh giá kết quả.

Việc kiểm soát thời gian và nồng độ dung môi là cực kỳ quan trọng để tránh hiện tượng Gram âm giả hoặc Gram dương giả.

Cơ chế nhuộm màu và khử màu

Phức hợp giữa tím tinh thể và iodine đủ lớn để bị giữ lại trong thành tế bào dày của vi khuẩn Gram dương, trong khi vi khuẩn Gram âm với lớp màng ngoài mỏng và giàu lipid sẽ bị dung môi làm vỡ lớp màng này, rửa trôi thuốc nhuộm ban đầu và dễ dàng nhuộm màu đối nghịch.

Mô tả phản ứng đơn giản:

$Gram\ dương:\ Phức\ màu\ (Tím\ tinh\ thể\ +\ Iodine)\ \rightarrow\ Giữ\ màu\ tím$

$Gram\ âm:\ Phức\ màu\ (Tím\ tinh\ thể\ +\ Iodine)\ \rightarrow\ Bị\ rửa\ trôi\ \rightarrow\ Bắt\ màu\ safranin$

Ý nghĩa và ứng dụng lâm sàng

Nhuộm Gram mang lại nhiều lợi ích lâm sàng và nghiên cứu:

• Chẩn đoán nhanh: Phát hiện vi khuẩn trong các mẫu bệnh phẩm như dịch não tủy, máu, đờm, nước tiểu.
• Định hướng lựa chọn kháng sinh: Ví dụ, nhiễm khuẩn Gram dương thường nhạy với beta-lactam như penicillin, trong khi Gram âm cần dùng aminoglycoside hoặc cephalosporin thế hệ mới (UpToDate).
• Phân lập và nuôi cấy: Giúp chọn môi trường thích hợp, ví dụ MacConkey agar ưu tiên phân lập vi khuẩn Gram âm.
• Phát hiện nhiễm trùng hỗn hợp: Khi tiêu bản cho thấy cả Gram dương và Gram âm cùng hiện diện.

Ví dụ cụ thể về nhuộm Gram trong thực tế

Một số tình huống ứng dụng thực tiễn:

• Phát hiện Streptococcus pneumoniae (Gram dương) trong dịch não tủy bệnh nhân viêm màng não.
• Xác định Escherichia coli (Gram âm) trong nước tiểu bệnh nhân viêm đường tiết niệu.
• Chẩn đoán nhanh nhiễm khuẩn huyết do Staphylococcus aureus (Gram dương).

Trong những trường hợp này, nhuộm Gram cho kết quả chỉ trong 30 phút, nhanh hơn rất nhiều so với cấy vi khuẩn cần 24-72 giờ.

Những yếu tố ảnh hưởng đến kết quả nhuộm Gram

Để đạt kết quả chính xác, cần chú ý:

• Độ tuổi vi khuẩn: Tế bào già có thể mất khả năng giữ tím tinh thể, dễ gây âm giả.
• Chất lượng thuốc nhuộm: Dung dịch nhuộm bị lão hóa hoặc biến chất sẽ cho màu không rõ ràng.
• Kỹ thuật thao tác: Lam kính quá dày, thời gian khử màu không chuẩn xác đều làm sai lệch kết quả.
• Tình trạng mẫu bệnh phẩm: Mẫu nhiễm bẩn, không bảo quản đúng cách cũng ảnh hưởng độ chính xác.

Hạn chế của kỹ thuật nhuộm Gram

Mặc dù rất hữu ích, nhuộm Gram cũng có giới hạn:

• Không phát hiện được vi khuẩn thiếu vách tế bào như Mycoplasma spp.
• Không xác định chính xác loài vi khuẩn, cần kết hợp với cấy hoặc kỹ thuật phân tử.
• Không nhận diện tốt các vi khuẩn nội bào như Chlamydia hoặc vi khuẩn kháng acid như Mycobacterium tuberculosis.

Do đó, nhuộm Gram được sử dụng như bước sơ bộ, kết hợp với các kỹ thuật khác để xác định chẩn đoán cuối cùng.

Những tiến bộ mới liên quan đến nhuộm Gram

Hiện nay, nhuộm Gram còn được hỗ trợ bởi các hệ thống tự động hóa, ví dụ như thiết bị nhuộm Gram tự động, kết hợp với kính hiển vi số hóa, giúp tăng tốc độ đọc và giảm sai số người thực hiện. Một số nghiên cứu mới cũng tập trung vào việc phát triển kỹ thuật nhuộm nhanh, rút ngắn thời gian từ 30 phút xuống còn 10 phút mà vẫn duy trì độ chính xác.

Theo Nature Scientific Reports, việc tối ưu hóa các phương pháp nhuộm Gram nhanh có thể giúp rút ngắn thời gian bắt đầu điều trị đúng trong các tình huống nhiễm trùng huyết khẩn cấp.

Kết luận

Nhuộm Gram là một kỹ thuật nền tảng, đơn giản nhưng cực kỳ quan trọng trong vi sinh học y học và nghiên cứu, đóng vai trò quyết định trong chẩn đoán nhanh, định hướng điều trị và kiểm soát nhiễm khuẩn hiệu quả. Sự hiểu biết vững chắc về nguyên lý, kỹ thuật thực hiện và các yếu tố ảnh hưởng sẽ giúp tận dụng tối đa giá trị của phương pháp này trong thực hành lâm sàng hiện đại.