Mortality là gì? Các nghiên cứu khoa học về Mortality

Định nghĩa và khái niệm cơ bản

Mortality, hay tỷ lệ tử vong, là chỉ số đo lường số ca tử vong xảy ra trong một quần thể nhất định trên một khoảng thời gian xác định, thường là một năm. Đây là thước đo cơ bản phản ánh tình trạng sức khỏe cộng đồng, hiệu quả hệ thống chăm sóc y tế và mức độ an toàn của môi trường sống.

Mortality khác biệt với morbidity (tỷ lệ mắc bệnh) ở chỗ tập trung vào kết cục cuối cùng của bệnh tật hoặc chấn thương, không xét đến giai đoạn sống chung với bệnh. Trong dân số học, mortality còn được phân biệt thành nhiều khái niệm chuyên sâu như mortality sơ sinh, mortality trẻ em dưới 5 tuổi, mortality mẹ và mortality theo nhóm tuổi.

Khái niệm này cho phép so sánh chéo giữa các quần thể khác nhau và theo dõi xu hướng biến động theo thời gian. Trong bối cảnh y tế công cộng, việc giám sát mortality giúp phát hiện sớm các đợt dịch bệnh, đánh giá tác động của can thiệp y tế và điều chỉnh chính sách sức khỏe.

Các chỉ số đo lường

Tỷ lệ tử vong thô (Crude Death Rate – CDR) được tính bằng số ca tử vong chia cho dân số trung bình trong cùng kỳ, nhân 1.000 hoặc 100.000 để biểu thị trên mỗi nghìn hoặc mỗi trăm nghìn dân:

$CDR = \frac{\text{Số ca tử vong}}{\text{Dân số trung bình}} \times 1\,000$

Chỉ số này phản ánh tổng thể mức độ tử vong nhưng không phân biệt theo nhóm tuổi, do đó dễ bị ảnh hưởng bởi cơ cấu dân số trẻ hoặc già. Để so sánh chính xác hơn giữa quần thể có cơ cấu tuổi khác nhau, người ta sử dụng chỉ số chuẩn hóa tuổi.

Chỉ số	Công thức	Ý nghĩa
Crude Death Rate (CDR)	$CDR = \frac{D}{P_m} \times1000$	Tổng số tử vong trên 1.000 dân
Age‐specific Mortality Rate	$ASMR_x = \frac{D_x}{P_x} \times1000$	Tử vong ở nhóm tuổi x trên 1.000 dân nhóm tuổi
Age‐standardized Rate	–	Chuẩn hóa theo chuẩn dân số tham chiếu để so sánh quốc tế

Phân loại mortality

Tử vong sơ sinh (Neonatal Mortality) bao gồm các ca tử vong xảy ra trong 28 ngày đầu đời, là chỉ số quan trọng đánh giá chất lượng chăm sóc sản khoa và điều kiện dinh dưỡng mẹ con. Chỉ số này thường cao ở các nước đang phát triển do thiếu trang thiết bị y tế và điều kiện sinh hoạt chưa đảm bảo.

Tử vong trẻ em dưới 5 tuổi (Under‐5 Mortality) đo số ca tử vong trước khi tròn năm thứ năm, phản ánh tích lũy cả tử vong sơ sinh và tử vong ở giai đoạn nhiễm trùng, dinh dưỡng kém, tai nạn ở trẻ nhỏ. Mục tiêu phát triển bền vững SDG 3 của Liên Hợp Quốc hướng tới giảm mortality trẻ em dưới 5 tuổi xuống dưới 25/1.000 năm 2030.

Tử vong theo nguyên nhân được phân chia thành bệnh truyền nhiễm, bệnh không lây nhiễm và tai nạn. Ví dụ, tỷ lệ tử vong do bệnh tim mạch chiếm khoảng một phần tư tổng số tử vong toàn cầu, trong khi bệnh truyền nhiễm như sốt rét và HIV/AIDS vẫn còn ảnh hưởng lớn ở khu vực cận Sahara châu Phi.

Yếu tố ảnh hưởng

Đặc điểm dân số: Cơ cấu tuổi và giới tính tác động mạnh đến mortality. Quần thể già hóa sẽ có CDR cao hơn do tỉ lệ tử vong theo tuổi tăng. Nữ giới thường có tuổi thọ cao hơn nam giới, dẫn đến mortality thấp hơn trong nhiều nhóm tuổi.

Chất lượng y tế: Tiếp cận dịch vụ chăm sóc sơ cấp, tỷ lệ giường bệnh trên 1.000 dân và số bác sĩ trên dân số là các chỉ số đánh giá hiệu quả hệ thống y tế. Các quốc gia có hệ thống y tế phát triển như Nhật Bản, Thụy Điển thường có mortality tổng thể thấp hơn so với các nước kém phát triển (World Bank – Hospital Beds).

Yếu tố xã hội – kinh tế: Thu nhập bình quân đầu người, mức độ giáo dục và điều kiện nhà ở ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng phòng ngừa và điều trị bệnh. Nghiên cứu của WHO chỉ ra GDP bình quân đầu người cao đi kèm với mortality thấp hơn, do khả năng đầu tư vào y tế và cải thiện điều kiện sống.

Nguồn dữ liệu và phương pháp thu thập

Dữ liệu mortality thường được thu thập qua các hệ thống đăng ký dân sự và giấy chứng tử do cơ quan y tế công cộng quản lý. Mỗi ca tử vong được ghi nhận với thông tin cơ bản: ngày tháng, nguyên nhân tử vong chính, tuổi, giới, địa điểm xảy ra, giúp xây dựng các chỉ số thống kê chính xác.

Bên cạnh hệ thống hành chính, các chương trình khảo sát y tế quốc gia như Demographic and Health Surveys (DHS) và Multiple Indicator Cluster Surveys (MICS) do UNICEF và USAID tổ chức đóng vai trò bổ sung, thu thập dữ liệu từ mẫu hộ gia đình về tình trạng tử vong trẻ em, tử vong mẹ và các yếu tố liên quan. Kết hợp hai nguồn này giúp ước tính mortality ở khu vực nông thôn và nhóm dân cư khó tiếp cận.

Ở cấp quốc tế, Liên Hợp Quốc và WHO công bố thường niên các báo cáo Global Health Estimates dựa trên mô hình hóa và ước tính số liệu từ hơn 190 quốc gia. Các nhóm nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích thống nhất (mortality modeling) để điều chỉnh sự thiếu hụt hoặc sai lệch dữ liệu và công bố khung thời gian dài hạn, từ đó hỗ trợ hoạch định chính sách toàn cầu (WHO GHO).

Xu hướng và biến động toàn cầu

Từ năm 2000 đến 2020, mortality do bệnh truyền nhiễm đã giảm mạnh nhờ thành tựu y tế, vaccine và kiểm soát dịch; ngược lại, tỷ lệ tử vong do bệnh không lây nhiễm (tim mạch, ung thư, tiểu đường) tăng lên khi dân số già hóa và lối sống thay đổi. WHO báo cáo rằng năm 2021, bệnh tim mạch chiếm gần 17,9 triệu ca tử vong toàn cầu, chiếm 32 % tổng số ca tử vong.

Chênh lệch mortality giữa các vùng vẫn rất lớn: châu Phi cận Sahara có CDR thô trung bình 7–9 ‰, trong khi châu Âu chỉ 9–12 ‰, phần do cơ cấu dân số và phần do điều kiện y tế. Đại dịch COVID-19 (2020–2022) đã gây đột biến trong chỉ số tử vong ngắn hạn ở nhiều quốc gia, làm tăng CDR trong giai đoạn dịch lên 20–40 % so với bình thường do tử vong trực tiếp và gián tiếp (hạn chế tiếp cận dịch vụ y tế).

Xu hướng dài hạn dự báo mortality toàn cầu tiếp tục giảm nhẹ nhờ phát triển y học và phòng chống dịch bệnh, nhưng sự già hóa dân số và gia tăng bệnh không lây nhiễm đòi hỏi phải tập trung vào quản lý các bệnh mãn tính và chăm sóc người cao tuổi. Mô hình của Liên Hợp Quốc ước tính đến năm 2050, dân số trên 60 tuổi sẽ chiếm 22 % tổng dân số, đặt áp lực lên hệ thống chăm sóc dài hạn và an sinh xã hội.

Phân tích và mô hình hóa mortality

Mô hình Gompertz–Makeham thường được dùng để mô tả sự gia tăng mortality theo tuổi x:
$\mu(x) = A + B e^{C x}$
trong đó A là tỷ lệ tử vong nền (background mortality), B và C là tham số điều chỉnh độ dốc tăng theo tuổi. Mô hình này dễ ước lượng và phù hợp với dữ liệu mortality ở nhóm tuổi trung niên và cao tuổi.

Life table (bảng sinh mạng) xây dựng dựa trên mortality theo tuổi cho phép tính xác suất sống sót (l_x), xác suất tử vong (q_x) và số năm sống kỳ vọng (e_x). Ví dụ, bảng lụa life table cho trẻ sinh năm 2020 ở Nhật Bản cho thấy e₀ (tuổi thọ kỳ vọng sơ sinh) đạt 84,5 năm, phản ánh điều kiện y tế và xã hội ưu việt.

Phương pháp Lee–Carter là một mô hình thống kê sử dụng phân tích thành phần chính để dự báo mortality time series, với công thức:
$UNICEF</a>).</p> <p><strong>Phòng chống bệnh không lây nhiễm:</strong> Kiểm soát yếu tố nguy cơ như hút thuốc, chế độ ăn nhiều rau quả, hoạt động thể chất và quản lý huyết áp, đường huyết. Chiến lược “WHO Best Buys” liệt kê 16 biện pháp hiệu quả về chi phí để giảm tử vong do tim mạch và tiểu đường.</p> <p><strong>An toàn giao thông:</strong> Áp dụng quy định tốc độ, đội mũ bảo hiểm và thắt dây an toàn, nâng cao chất lượng đường sá. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ước tính 1,3 triệu người chết do tai nạn giao thông mỗi năm, giảm 30 <h2>Tài liệu tham khảo</h2> <ol> <li>World Health Organization. <em>Global Health Estimates: Life expectancy and mortality</em>. 2023. <a href="https://www.who.int/data/gho">Link</a></li> <li>United Nations. <em>World Population Prospects 2022</em>. UN Population Division. 2022.</li> <li>Preston SH, Heuveline P, Guillot M. <em>Demography: Measuring and Modeling Population Processes</em>. Blackwell, 2001.</li> <li>Lee RD, Carter LR. <em>Modeling and forecasting US mortality</em>. J Am Stat Assoc. 1992.</li> <li>Centers for Disease Control and Prevention. <em>Principles of Epidemiology</em>. 2019. <a href="https://www.cdc.gov/csels/dsepd/ss1978/index.html">Link</a></li> </ol>$