Colombia là gì? Các nghiên cứu khoa học về Colombia

Định nghĩa và vị trí địa lý

Colombia, tên chính thức là Cộng hòa Colombia, là một quốc gia có chủ quyền nằm ở phía tây bắc Nam Mỹ. Đây là quốc gia duy nhất trong khu vực Nam Mỹ có bờ biển tiếp giáp cả hai đại dương: biển Caribê ở phía bắc và Thái Bình Dương ở phía tây. Vị trí này mang lại cho Colombia một lợi thế chiến lược đặc biệt về giao thương quốc tế, khi quốc gia vừa có thể kết nối với khu vực Caribe, Bắc Mỹ, vừa tiếp cận tuyến đường Thái Bình Dương hướng sang châu Á.

Colombia có diện tích khoảng 1.142.000 km², là quốc gia lớn thứ tư tại Nam Mỹ và lớn thứ 26 trên thế giới về diện tích. Quốc gia này giáp với Venezuela và Brazil ở phía đông, giáp với Ecuador và Peru ở phía nam, giáp với Panama ở phía tây bắc. Địa hình Colombia hết sức đa dạng: phía tây là dãy Andes chạy dọc lãnh thổ, trung tâm là các vùng đồng bằng cao nguyên và vùng đất thấp, phía đông là vùng đồng cỏ Llanos và rừng mưa Amazon.

Sự đa dạng về địa hình mang đến khí hậu đa dạng: từ khí hậu nhiệt đới ẩm ở vùng thấp, ôn đới mát mẻ ở vùng cao nguyên đến khí hậu lạnh giá ở những đỉnh núi Andes cao trên 5.000 mét. Colombia cũng được biết đến là một trong những quốc gia có hệ sinh thái phong phú nhất hành tinh, góp phần hình thành nên danh tiếng quốc gia “siêu đa dạng sinh học”.

• Diện tích: ~1,14 triệu km²
• Dân số: ~52 triệu người (2024, ước tính)
• Thủ đô: Bogotá
• Vị trí địa lý: Tây Bắc Nam Mỹ, giáp 5 quốc gia

Tham khảo tại Britannica: Britannica – Colombia.

Lịch sử hình thành và nguồn gốc tên gọi

Tên gọi “Colombia” có nguồn gốc từ Christopher Columbus (Cristóbal Colón), nhà thám hiểm người Ý làm việc cho Tây Ban Nha, người được ghi nhận là đã khám phá Tân Thế giới vào cuối thế kỷ XV. Tên gọi này ban đầu được dùng để chỉ lãnh thổ rộng lớn tại miền bắc Nam Mỹ sau thời kỳ thuộc địa Tây Ban Nha. Sau khi giành độc lập khỏi Tây Ban Nha vào năm 1819, vùng đất này được hợp nhất vào Đại Colombia (Gran Colombia) – một liên bang bao gồm Colombia, Venezuela, Ecuador và Panama ngày nay.

Gran Colombia tan rã vào năm 1831, dẫn đến sự ra đời của Cộng hòa New Granada, sau đó đổi tên thành Confederation Granadine, rồi United States of Colombia. Cuối cùng, vào năm 1886, tên gọi “Cộng hòa Colombia” chính thức được áp dụng và giữ nguyên cho đến hiện tại. Đây là bước ngoặt quan trọng thể hiện tính liên tục lịch sử, đồng thời khẳng định bản sắc dân tộc độc lập.

Colombia từng trải qua nhiều biến động lịch sử, bao gồm các cuộc nội chiến trong thế kỷ XIX, các phong trào cách mạng xã hội trong thế kỷ XX, và các cuộc xung đột kéo dài với các nhóm vũ trang phi chính phủ. Quá trình hòa giải và hòa bình mới chỉ đạt tiến triển đáng kể trong vài thập kỷ gần đây. Lịch sử đầy biến động này vừa để lại nhiều thách thức, vừa tạo nên nền tảng cho bản sắc văn hóa – xã hội đa dạng của quốc gia.

Xem thêm chi tiết tại: U.S. State Department – Colombia History.

Đa dạng sinh học và môi trường

Colombia được xếp vào nhóm “megadiverse countries” – các quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao nhất trên thế giới. Dù diện tích không nằm trong nhóm lớn nhất, quốc gia này lại đứng thứ hai toàn cầu về số loài sinh vật được ghi nhận, chỉ sau Brazil. Trên lãnh thổ Colombia có hơn 63.000 loài, trong đó trên 8.800 loài là đặc hữu, không tìm thấy ở bất kỳ đâu khác.

Sự đa dạng này bắt nguồn từ địa hình phức tạp của Colombia: dãy Andes chia lãnh thổ thành ba nhánh núi lớn, xen kẽ với các thung lũng và cao nguyên, trong khi phía đông là rừng Amazon rộng lớn, phía bắc là vùng biển Caribe và phía tây là dải bờ biển Thái Bình Dương giàu hệ sinh thái biển. Kết hợp lại, Colombia có tới hàng chục hệ sinh thái độc lập, từ rừng mưa nhiệt đới, rừng ngập mặn, savan cho đến các vùng páramo trên núi cao – nơi chỉ tồn tại ở dãy Andes.

Bảng dưới đây tổng hợp một số số liệu sinh học của Colombia:

Hạng mục	Số lượng	Ghi chú
Loài chim	>1.900	Đứng đầu thế giới về số loài
Loài thực vật	>25.000	Nhiều loài hoa phong lan và cây thuốc
Loài động vật có vú	~520	Đứng thứ 4 toàn cầu
Loài đặc hữu	>8.800	Chỉ tồn tại tại Colombia

Colombia cũng đóng vai trò quan trọng trong bảo tồn thiên nhiên toàn cầu. Chính phủ đã thành lập hơn 59 khu bảo tồn thiên nhiên quốc gia, bao phủ nhiều loại hệ sinh thái. Tuy nhiên, quốc gia vẫn đối mặt với thách thức lớn do nạn phá rừng, khai thác khoáng sản bất hợp pháp và biến đổi khí hậu toàn cầu. Những áp lực này đe dọa sự bền vững của hệ sinh thái, vốn là di sản quý giá không chỉ của Colombia mà còn của toàn hành tinh.

Xem chi tiết tại: Britannica – Colombia Geography.

Chính trị và hệ thống hành chính

Colombia là một nước cộng hòa tổng thống đơn nhất với cơ chế tam quyền phân lập rõ ràng, bao gồm hành pháp, lập pháp và tư pháp. Tổng thống vừa là nguyên thủ quốc gia, vừa là người đứng đầu chính phủ, có nhiệm kỳ 4 năm và không được tái cử liên tiếp theo quy định của Hiến pháp 1991. Quốc hội Colombia hoạt động theo mô hình lưỡng viện, bao gồm Thượng viện và Hạ viện, đảm bảo tính đại diện của các khu vực và các nhóm dân tộc khác nhau.

Hệ thống hành chính được chia thành 32 tỉnh (departamentos) và một khu vực thủ đô đặc biệt (Distrito Capital de Bogotá). Mỗi tỉnh có thống đốc và hội đồng địa phương được bầu cử dân chủ. Chính quyền địa phương có quyền hạn nhất định trong quản lý tài chính, y tế, giáo dục và an ninh trật tự, giúp tăng tính phân quyền và gần gũi với người dân.

Tư pháp Colombia bao gồm nhiều tòa án cao cấp: Tòa Tối cao (Corte Suprema de Justicia), Tòa Hiến pháp (Corte Constitucional) và Hội đồng Nhà nước (Consejo de Estado). Cơ cấu này tạo nên một mạng lưới giám sát chặt chẽ giữa các nhánh quyền lực, đồng thời là nền tảng bảo đảm tính dân chủ và nhà nước pháp quyền. Mặc dù vậy, Colombia vẫn gặp phải các thách thức trong việc chống tham nhũng, cải cách chính trị và xử lý các di sản xung đột vũ trang kéo dài.

Thông tin thêm: Chính phủ Colombia.

Văn hóa và xã hội

Colombia là một trong những quốc gia có nền văn hóa đa dạng nhất khu vực Mỹ Latinh, phản ánh sự hòa trộn của ba dòng chính: bản địa, châu Âu (chủ yếu là Tây Ban Nha) và châu Phi. Sự đa dạng này thể hiện trong âm nhạc, nghệ thuật, lễ hội và ẩm thực. Colombia được gọi là “đất nước của ngàn nhịp điệu” với hơn 1.000 phong cách âm nhạc khác nhau, từ vallenato, cumbia, salsa cho đến bambuco và joropo. Âm nhạc không chỉ là phương tiện giải trí mà còn là di sản văn hóa được UNESCO công nhận, như vallenato – thể loại âm nhạc truyền thống của vùng Caribe Colombia.

Lễ hội là một phần quan trọng trong xã hội Colombia. Carnaval de Barranquilla, được UNESCO công nhận là kiệt tác di sản phi vật thể, là một trong những lễ hội lớn nhất thế giới, quy tụ hàng triệu du khách và người dân tham gia với những điệu múa, âm nhạc và trang phục sặc sỡ. Ngoài ra, Feria de las Flores (Lễ hội hoa Medellín) hay lễ hội đèn lồng (Festival de Luces) ở Villa de Leyva là những minh chứng cho đời sống văn hóa phong phú của quốc gia này.

Về mặt xã hội, Colombia có dân số khoảng 52 triệu người (ước tính 2024). Ngôn ngữ chính thức là tiếng Tây Ban Nha, nhưng có tới 65 ngôn ngữ bản địa được công nhận. Quốc gia này cũng có cấu trúc xã hội trẻ trung, với hơn 25% dân số dưới 15 tuổi. Tuy nhiên, các vấn đề xã hội như bất bình đẳng, xung đột kéo dài và di cư nội địa vẫn là thách thức lớn.

• Dân số: ~52 triệu người
• Ngôn ngữ: Tây Ban Nha (chính thức), 65 ngôn ngữ bản địa
• Tôn giáo: 70% Công giáo, các tôn giáo khác bao gồm Tin Lành, đạo Hồi, đạo Do Thái
• Tuổi trung vị: khoảng 31 tuổi

Xem thêm: Colombia Travel – Văn hóa và Lễ hội.

Kinh tế và nền kinh tế hiện đại

Colombia sở hữu nền kinh tế đa dạng, là nền kinh tế lớn thứ ba ở Nam Mỹ sau Brazil và Argentina. Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), GDP (PPP) năm 2023 của Colombia đạt trên 1.000 tỷ USD, trong khi GDP bình quân đầu người (PPP) khoảng 19.000 USD. Sự phát triển kinh tế dựa trên nhiều ngành khác nhau, từ khai thác dầu mỏ, nông nghiệp, đến công nghiệp chế biến và dịch vụ tài chính.

Xuất khẩu chủ lực của Colombia bao gồm dầu thô, than đá, cà phê, hoa tươi, dầu cọ và chuối. Colombia là một trong những nhà xuất khẩu cà phê lớn nhất thế giới, nổi tiếng với hạt arabica chất lượng cao. Ngoài ra, ngành công nghiệp hoa tươi phát triển mạnh, đưa Colombia trở thành nước xuất khẩu hoa cắt cành lớn thứ hai toàn cầu. Bên cạnh nông nghiệp, ngành dầu mỏ và khai khoáng chiếm tỷ trọng lớn trong GDP và nguồn thu ngân sách.

Bảng tóm tắt cơ cấu xuất khẩu chính:

Ngành	Tỷ trọng xuất khẩu (%)	Sản phẩm chính
Dầu khí	>45%	Dầu thô, khí tự nhiên
Nông sản	~25%	Cà phê, hoa, chuối, dầu cọ
Công nghiệp nhẹ	~15%	Dệt may, hóa chất

Dù đạt được nhiều thành tựu, nền kinh tế Colombia vẫn gặp phải thách thức như sự phụ thuộc quá nhiều vào xuất khẩu dầu thô, bất bình đẳng kinh tế cao và khu vực phi chính thức chiếm tỷ trọng lớn trong lực lượng lao động. Các cải cách gần đây tập trung vào đa dạng hóa kinh tế, thu hút đầu tư công nghệ và mở rộng ngành du lịch.

Nguồn: World Bank – Colombia Overview.

Du lịch và địa điểm nổi bật

Colombia ngày nay được coi là một điểm đến du lịch nổi bật tại Nam Mỹ nhờ cảnh quan thiên nhiên đa dạng và di sản văn hóa phong phú. Quốc gia này đã thay đổi hình ảnh trong mắt quốc tế, từ một đất nước từng bị gắn liền với xung đột, nay trở thành điểm đến an toàn hơn cho khách du lịch. Du khách đến Colombia có thể trải nghiệm từ rừng nhiệt đới Amazon, những bãi biển nhiệt đới vùng Caribe, đến các dãy núi Andes hùng vĩ.

Thành phố Cartagena với phố cổ được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới là điểm thu hút khách du lịch nổi bật. Bogotá, thủ đô, kết hợp sự hiện đại với các bảo tàng, thư viện và di tích lịch sử phong phú. Medellín, từng được biết đến như “thành phố nguy hiểm”, nay được gọi là “thành phố sáng tạo” nhờ hệ thống giao thông công cộng tiên tiến và đổi mới xã hội. Các điểm đến tự nhiên như Thung lũng Cocora với hàng cọ sáp cao nhất thế giới, Công viên Quốc gia Tayrona ven biển Caribe, và vùng cà phê (Eje Cafetero) cũng là những địa điểm nổi bật.

• Bogotá – trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa
• Cartagena – phố cổ và bờ biển Caribe
• Medellín – thành phố sáng tạo
• Thung lũng Cocora – rừng cọ sáp đặc hữu
• Công viên Quốc gia Tayrona – bãi biển và rừng nhiệt đới

Nguồn: The Times – Colombia Travel Guide.

Tài liệu tham khảo

• Britannica – Colombia: Địa lý và lịch sử
• U.S. State Department – Colombia history: Lịch sử độc lập
• World Bank – Colombia Overview: Tổng quan kinh tế
• Government of Colombia: Chính phủ & hành chính
• Colombia.travel: Du lịch chính thức
• El País – Colombia, el país de los mil ritmos: Văn hóa & lễ hội
• The Times – Colombia Travel Guide: Du lịch & phong cảnh