Scotland là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa Scotland

Scotland là một quốc gia hợp thành Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland, nằm trên phần phía bắc đảo Great Britain. Từ góc độ chính trị, Scotland sở hữu Quốc hội Scotland (Scottish Parliament) cùng Chính phủ Scotland với quyền lập pháp và hành pháp trong nhiều lĩnh vực nội trị như y tế, giáo dục, giao thông và chính sách cộng đồng. Quyền lực này được trao theo Đạo luật Devolution Act 1998, cho phép Scotland duy trì hệ thống pháp luật riêng biệt và quyết định chính sách phù hợp với nhu cầu địa phương.

Trên bình diện lịch sử và văn hóa, Scotland vẫn giữ được bản sắc dân tộc độc đáo với hệ thống luật lệ, truyền thống và biểu tượng riêng như tartan, bagpipe (kèn túi) và ngôn ngữ Scots. Luật Scots Law vận hành song song với luật Common Law của Anh quốc, tạo nên sự đa dạng pháp lý trong Liên hiệp Anh. Scotland cũng được công nhận là thành viên chính thức của Liên Hiệp Quốc, Hội đồng châu Âu và nhiều tổ chức quốc tế khác thông qua đại diện chung của Vương quốc Anh.

Sự tồn tại của Scotland dưới hình thức “quốc gia trong quốc gia” tạo ra mô hình chính trị bán tự trị độc đáo, nơi quyền lực trung ương và địa phương được phân chia rõ ràng. Scotland không có quyền độc lập hoàn toàn về ngoại giao hay quốc phòng nhưng được trao quyền tự quản cao trong các lĩnh vực nội bộ, phản ánh mong muốn gìn giữ bản sắc và thực thi chính sách phù hợp với bối cảnh văn hóa – xã hội địa phương.

Vị trí địa lý và giới hạn hành chính

Diện tích Scotland khoảng 78.782 km², chiếm gần một phần ba diện tích đảo Great Britain, là quốc gia có diện tích lớn thứ hai trong Vương quốc Anh. Phía nam giáp biên giới đất liền với England dài gần 96 km, phía đông giáp Biển Bắc (North Sea), phía tây giáp Đại Tây Dương và phía bắc là Vịnh Caithness và biển Faroe. Địa hình Scotland đa dạng với cao nguyên (Highlands), thung lũng (Lowlands), quần đảo Hebrides và Orkney, Shetland mang lại sự phong phú về cảnh quan tự nhiên và hệ sinh thái.

Scotland được chia thành 32 khu vực hội đồng (council areas), mỗi khu vực có chính quyền địa phương chịu trách nhiệm quản lý dịch vụ công như giáo dục, y tế cộng đồng, giao thông và quy hoạch đô thị. Các council areas lớn có thể kể đến Highland (khu vực rộng nhất), Glasgow City (đô thị đông dân nhất), Edinburgh (thủ đô hành chính) và Aberdeenshire. Mỗi khu vực hội đồng có hội đồng thành viên do dân bầu, giám sát ngân sách và chính sách địa phương.

Sự phân chia hành chính này phản ánh nhu cầu quản lý trên các vùng địa lý khác biệt: từ đô thị sầm uất đến vùng cao nguyên thưa dân. Mỗi council area vận hành theo nguyên tắc tự chủ tài chính nhất định, với nguồn thu chính từ thuế hội đồng (council tax) và khoản hỗ trợ từ Chính phủ Scotland.

Lịch sử ngắn gọn

Địa bàn Scotland từng là nơi sinh sống của các bộ tộc cổ như Picts và Scots thời kỳ tiền La Mã. Từ thế kỷ 6 đến 9, vương quốc Dalriada của người Scots (người Gael di cư từ Ireland) thiết lập nền móng cho nước Scotland sơ khởi. Cuộc xâm lược của người Viking từ thế kỷ 8–10 để lại dấu ấn trong văn hóa và tên gọi nhiều vùng đảo.

• 843: Kenneth MacAlpin thống nhất các vương quốc Picts và Scots, được coi là quốc vương đầu tiên của Scotland.
• 1296–1328: Chiến tranh giành độc lập với Anh, William Wallace và Robert the Bruce trở thành biểu tượng kháng chiến.
• 1603: Hiệp ước Union of the Crowns kết nối hai vương triều Scotland và Anh dưới một quân chủ.
• 1707: Act of Union hợp nhất Nghị viện Scotland và Nghị viện Anh thành Quốc hội Vương quốc Anh.

Sau hơn hai thế kỷ dưới quyền thống trị trung ương ở Westminster, phong trào đòi quyền tự trị dâng cao dẫn tới Đạo luật Devolution 1998, thành lập Quốc hội Scotland năm 1999. Sự kiện này khôi phục khả năng lập pháp về các vấn đề nội bộ và đánh dấu bước phát triển mới của chính trị Scotland hiện đại.

Những mốc quan trọng trên không chỉ xây dựng bản sắc dân tộc Scotland mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến lịch sử Vương quốc Anh và châu Âu, hình thành quan hệ chính trị đa tầng giữa Scotland và các cơ quan trung ương ở London.

Dân cư và ngôn ngữ

Theo ước tính năm 2021, Scotland có khoảng 5,5 triệu cư dân, tập trung đông ở các đô thị như Glasgow, Edinburgh, Aberdeen và Dundee. Mật độ dân số khoảng 70 người/km², thấp hơn nhiều so với England do mật độ dân cư thưa thớt tại vùng Highlands và các đảo phía bắc. Cơ cấu dân số già hóa dần, với tỷ lệ người trên 65 tuổi chiếm hơn 20% tổng dân số.

Tiếng Anh Scotland (Scottish English) là ngôn ngữ chính thức và được sử dụng trong hành chính, giáo dục và truyền thông. Bên cạnh đó, tiếng Scots (một biến thể Germanic có dấu ấn âm vị và từ vựng riêng) và tiếng Gaelic Scotland (Scots Gaelic, ngôn ngữ Celt) vẫn tồn tại ở nhiều vùng nông thôn và quần đảo. Quốc hội Scotland và các tổ chức văn hóa thúc đẩy chương trình giảng dạy hai ngôn ngữ này tại trường học nhằm bảo tồn di sản ngôn ngữ.

• Tiếng Scots: khoảng 1,5 triệu người nói ở mức độ khác nhau.
• Tiếng Gaelic Scotland: khoảng 60.000 người, tập trung tại quần đảo Outer Hebrides.

Sự đa dạng ngôn ngữ thể hiện qua các quỹ hỗ trợ giảng dạy Gaelic như Bòrd na Gàidhlig và hệ thống truyền hình, phát thanh bằng Gaelic công cộng. Chính sách ngôn ngữ này góp phần duy trì bản sắc văn hóa, khuyến khích nghiên cứu học thuật và thu hút khách du lịch quan tâm đến di sản Celt.

Chính trị và cơ cấu chính quyền

Scotland áp dụng mô hình chính quyền đa tầng, với Chính phủ Scotland (Scottish Government) và Quốc hội Scotland (Scottish Parliament) đặt tại Edinburgh quản lý các lĩnh vực như y tế, giáo dục, giao thông và phát triển cộng đồng. Quốc hội Scotland gồm 129 nghị sĩ do dân bầu, nhiệm kỳ 5 năm, sử dụng hệ thống bầu cử hỗn hợp (Additional Member System) kết hợp bầu thành viên đơn khu vực và bầu theo danh sách đảng.

First Minister, người đứng đầu Chính phủ Scotland, do Quốc hội bầu ra từ đảng đa số hoặc liên minh. Các đảng chính gồm Scottish National Party (SNP), Scottish Labour, Scottish Conservatives và Scottish Greens. SNP giữ vai trò chủ đạo trong vận động trưng cầu độc lập, trong khi các đảng khác có quan điểm đa dạng về tương lai Hiệp ước Liên hiệp Anh.

• Quyền hạn Devolution: lập pháp về y tế, giáo dục, lao động và nông nghiệp.
• Quyền hạn Westminster giữ lại: ngoại giao, quốc phòng, thuế quan và chính sách tiền tệ.
• Trưng cầu độc lập (2014, dự kiến 2023–2024) là đề tài chính trị nóng bỏng.

Kinh tế và ngành công nghiệp

Scotland có nền kinh tế hỗn hợp, GDP đạt khoảng 181 tỷ GBP (2022), với dịch vụ chiếm 75 % tổng sản lượng, trong đó tài chính, du lịch và công nghệ thông tin là các ngành mũi nhọn. Ngành dầu khí Bắc Hải vẫn đóng góp đáng kể vào xuất khẩu và ngân sách tiểu vùng, mặc dù đang suy giảm về sản lượng.

Công nghiệp chế tạo (ô tô, máy móc), công nghệ sinh học, năng lượng tái tạo (gió ngoài khơi) và dược phẩm cũng được coi là động lực tăng trưởng mới. Thị trường lao động tương đối linh hoạt, tỉ lệ thất nghiệp khoảng 3,4 % (2023) thấp hơn mức trung bình của Vương quốc Anh.

Văn hóa và di sản

Quốc gia này tự hào về di sản Celt và văn hóa Gaelic với âm nhạc trình tấu kèn túi (bagpipe), điệu múa ceilidh và trang phục tartan đặc trưng. Các lễ hội truyền thống như Highland Games và Beltane Fire Festival duy trì truyền thống hàng thế kỷ, thu hút khách quốc tế tới các thị trấn Highlands và quần đảo.

• Địa danh di sản UNESCO: Old and New Towns of Edinburgh, St Kilda.
• Kiến trúc lịch sử: Lâu đài Edinburgh, lâu đài Stirling, nhà thờ Rosslyn Chapel.
• Lễ hội quốc tế: Edinburgh Festival Fringe, Edinburgh International Film Festival.

Bảo tàng Quốc gia Scotland (National Museum of Scotland) và Bảo tàng Dân tộc học (National Museum of Rural Life) lưu giữ bộ sưu tập hiện vật về lịch sử, khoa học và đời sống nông thôn. Các di tích khảo cổ tại Skara Brae (Orkney) minh chứng cho nền văn minh Neolithic 5.000 năm tuổi.

Du lịch và điểm tham quan

Du lịch là ngành xuất khẩu dịch vụ chủ lực, đóng góp gần 7 % GDP. Khách quốc tế thường khám phá Highlands với hồ Loch Ness, tìm kiếm quái vật Nessie, hoặc ngao du Isle of Skye với cảnh quan núi đá và bờ biển hùng vĩ. Mỗi năm, West Highland Way đón khoảng 125.000 người đi bộ xuyên quốc gia dài 154 km.

Edinburgh thu hút du khách quanh năm nhờ Lâu đài Edinburgh, Royal Mile và các quán rượu truyền thống. Du khách trải nghiệm whisky trail ở Speyside hoặc tham quan nhà máy chưng cất rượu như Glenfiddich, Macallan để hiểu quy trình sản xuất và văn hóa whisky mang tính biểu tượng.

Giáo dục và nghiên cứu

Scotland có truyền thống giáo dục lâu đời với 5 đại học nằm trong top 200 thế giới: University of Edinburgh, University of Glasgow, University of St Andrews, University of Aberdeen và University of Dundee. Hệ thống giáo dục đại học công lập miễn phí cho sinh viên Scotland và EU, thúc đẩy đa dạng hóa học thuật và nghiên cứu.

• Roslin Institute (University of Edinburgh): nổi tiếng với công trình nhân bản cừu Dolly.
• Edinburgh Genomics: cơ sở hạ tầng giải trình tự gen quy mô lớn.
• Drug Discovery Unit (University of Dundee): phát triển thuốc nhắm trúng đích trong ung thư.

Chính phủ Scotland và các tổ chức như UK Research and Innovation (UKRI) cấp kinh phí cho các chương trình hợp tác quốc tế, đặc biệt trong y sinh, công nghệ thông tin và năng lượng sạch. Trung bình, chi tiêu cho R&D chiếm khoảng 1,7 % GDP, cao hơn mức trung bình OECD.

Tài liệu tham khảo

• Scottish Government. “Scottish Economic Statistics”. gov.scot
• VisitScotland. “Key Facts & Figures”. visitscotland.org
• National Records of Scotland. “Mid-2021 Population Estimates Scotland”. nrscotland.gov.uk
• University of St Andrews. “Our History”. st-andrews.ac.uk
• UNESCO World Heritage Centre. “Old and New Towns of Edinburgh”. whc.unesco.org
• Office for National Statistics. “GDP by Industry”. ons.gov.uk