Kết cấu trần thuật là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa kết cấu trần thuật

Kết cấu trần thuật (narrative structure) là cách thức tổ chức và trình bày các sự kiện, nhân vật, thời gian, không gian trong một câu chuyện nhằm xây dựng mạch tự sự có chủ đích. Nó xác định mối quan hệ giữa cái được kể và cách kể, giữa chuỗi sự kiện thực tế và hình thức biểu đạt trong văn bản trần thuật. Trần thuật không chỉ là “cái gì xảy ra” mà còn là “nó được kể như thế nào”.

Khác với cốt truyện, vốn tập trung vào chuỗi nguyên nhân – kết quả của các sự kiện, kết cấu trần thuật nhấn mạnh cách lựa chọn, sắp xếp và nhấn mạnh thông tin để hướng dẫn người đọc trải nghiệm câu chuyện. Nó là công cụ chính để kiểm soát tiết tấu, độ căng thẳng và kỳ vọng trong quá trình tiếp nhận nội dung.

Trong lý thuyết tự sự, kết cấu trần thuật được xem là khung cấu trúc bên dưới mọi hình thức kể chuyện, từ tiểu thuyết, sử thi đến phim ảnh, quảng cáo, game và podcast. Các nhà nghiên cứu như Gérard Genette, Tzvetan Todorov và Seymour Chatman đã phát triển khái niệm này như một công cụ phân tích quan trọng của tự sự học hiện đại.

Các thành phần chính trong kết cấu trần thuật

Một kết cấu trần thuật hoàn chỉnh thường bao gồm nhiều lớp thành phần đan xen, không chỉ là tuyến sự kiện mà còn là cấu trúc cảm nhận, định hướng và hiệu ứng thẩm mỹ. Theo sơ đồ truyền thống của Todorov, một trần thuật tiêu chuẩn gồm năm giai đoạn: trạng thái cân bằng ban đầu, sự kiện phá vỡ, hành động phản ứng, kết quả và tái lập trật tự mới.

Bên cạnh logic sự kiện, kết cấu trần thuật còn chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố hình thức như điểm nhìn (point of view), tiêu điểm hóa (focalization), thời gian kể (narrative time) và độ tin cậy của người kể chuyện. Những yếu tố này tác động đến độ mơ hồ, độ căng thẳng và sự nhập vai của người đọc hoặc người nghe.

Danh sách các yếu tố chính cấu thành:

• Cốt truyện (plot): chuỗi các hành động theo logic nguyên nhân – kết quả
• Người kể chuyện (narrator): nguồn giọng kể – có thể là nhân vật hoặc ngoài cuộc
• Ngôi kể (point of view): vị trí quan sát – ngôi thứ nhất, thứ ba hoặc đa tiêu điểm
• Thời gian trần thuật: trình tự (chronology), tốc độ (duration), tần suất (frequency)

Phân loại kết cấu trần thuật

Các dạng kết cấu trần thuật được phân loại dựa trên tổ chức thời gian, mức độ tuyến tính, khả năng lồng ghép và độ phức tạp của hình thức kể. Một số mô hình phổ biến bao gồm: trần thuật tuyến tính, phi tuyến, tròn (circular), trần thuật khung (frame story), và trần thuật phân mảnh (fragmented).

Trần thuật tuyến tính có chuỗi sự kiện được sắp xếp theo trật tự thời gian, trong khi trần thuật phi tuyến sử dụng hồi tưởng, tiên đoán hoặc đảo trật tự để tạo hiệu ứng bất ngờ hoặc chiều sâu tâm lý. Trần thuật khung thường xuất hiện trong văn học cổ và hiện đại, nơi một câu chuyện lớn bao bọc nhiều câu chuyện nhỏ lồng bên trong.

Bảng phân loại các dạng kết cấu trần thuật:

Loại kết cấu	Đặc điểm chính	Ví dụ minh họa
Tuyến tính	Tuân thủ trình tự thời gian	The Old Man and the Sea
Phi tuyến	Đảo lộn thời gian, dùng hồi tưởng hoặc dự báo	Slaughterhouse-Five của Vonnegut
Vòng tròn	Khởi đầu và kết thúc trùng khớp, tạo chu kỳ	One Hundred Years of Solitude
Trần thuật khung	Câu chuyện trong câu chuyện	Frankenstein của Mary Shelley

Sự khác biệt giữa trần thuật và cốt truyện

Cốt truyện (plot) là nội dung khách quan của câu chuyện – gồm những gì xảy ra và mối quan hệ nhân – quả giữa các sự kiện. Trong khi đó, trần thuật (narration) là cách thức mà những sự kiện đó được kể, bao gồm trật tự, giọng điệu, tiêu điểm và nhịp độ. Hai yếu tố này gắn bó nhưng không đồng nhất, và chính sự khác biệt đó tạo nên độ sâu trong trải nghiệm thẩm mỹ.

Gérard Genette đã phân biệt rõ giữa “fabula” – chuỗi sự kiện khách quan theo trình tự tự nhiên, và “syuzhet” – trật tự kể do người viết sắp đặt. Một cốt truyện đơn giản có thể được kể theo nhiều cách khác nhau để tạo nên cảm giác ly kỳ, mơ hồ hoặc trào phúng. Sự thay đổi cấu trúc kể có thể hoàn toàn biến đổi cách độc giả hiểu, cảm và phản ứng với câu chuyện.

So sánh cốt truyện và kết cấu trần thuật:

• Cốt truyện: câu chuyện “xảy ra như thế nào” trong thế giới hư cấu
• Kết cấu trần thuật: câu chuyện “được kể như thế nào” trong văn bản
• Cốt truyện có thể là một nhưng kết cấu trần thuật thì vô số

Tham khảo thêm: Genette – Narrative Discourse (De Gruyter)

Kết cấu trần thuật trong văn học cổ điển và hiện đại

Trong văn học cổ điển, kết cấu trần thuật thường tuân theo dạng tuyến tính, có mở đầu – cao trào – kết thúc rõ ràng. Những hình thức này phản ánh quan niệm cổ điển về thế giới có trật tự, tuyến tính và có thể hiểu được. Truyện kể kiểu thần thoại, sử thi hoặc truyện cổ tích sử dụng kết cấu tuần tự, với nhân vật anh hùng trải qua chuỗi thử thách, đạt đến chiến thắng rồi trở về trạng thái bình thường mới.

Văn học hiện đại và hậu hiện đại, bắt đầu từ thế kỷ XX, đã phá vỡ nhiều giới hạn trong kết cấu truyền thống. Các nhà văn như James Joyce (với Ulysses), Virginia Woolf (Mrs. Dalloway) hay William Faulkner (The Sound and the Fury) đã sử dụng dòng ý thức, trần thuật phân mảnh, điểm nhìn xoay chuyển và thời gian bị nén giãn theo cảm xúc để mô tả thế giới nội tâm phức tạp. Kết cấu trần thuật trong văn học hiện đại thường phi tuyến, đa giọng và không có kết thúc cố định.

Các xu hướng kết cấu hiện đại:

• Trần thuật dòng ý thức (stream of consciousness)
• Phân mảnh cấu trúc (fragmentation)
• Meta-narrative: trần thuật tự phản ánh chính mình
• Thời gian bị gián đoạn, đảo chiều

Ứng dụng kết cấu trần thuật trong điện ảnh và truyền thông

Kết cấu trần thuật không chỉ là công cụ nghệ thuật trong văn học mà còn là yếu tố thiết yếu trong biên kịch điện ảnh, sản xuất nội dung số và truyền thông đại chúng. Mô hình “Hành trình của người hùng” (Hero’s Journey) do Joseph Campbell phát triển đã trở thành khung xương cấu trúc phổ biến cho hàng loạt tác phẩm điện ảnh như Star Wars, The Matrix, hay The Lion King.

Trong truyền thông hiện đại, đặc biệt là digital storytelling (kể chuyện số), trần thuật được khai thác để xây dựng mạch nội dung hấp dẫn, tạo dựng nhân vật thương hiệu và tăng khả năng lan truyền thông tin. Podcast, video quảng cáo, thuyết trình TED hay các chiến dịch truyền thông chính sách đều ứng dụng trần thuật phi tuyến để thu hút sự chú ý và khơi gợi đồng cảm.

Các mô hình kết cấu thường gặp:

Tên mô hình	Đặc điểm	Lĩnh vực ứng dụng
Three Act Structure	Giới thiệu – xung đột – giải quyết	Điện ảnh, TV
Freytag’s Pyramid	5 bước: mở đầu – phát triển – cao trào – suy giảm – kết thúc	Văn học, sân khấu
Hero’s Journey	12 bước hành trình của anh hùng	Phim, quảng cáo
In Media Res	Bắt đầu từ giữa câu chuyện, sau đó hồi tưởng	Game, tiểu thuyết hình sự

Phân tích kết cấu trần thuật trong nghiên cứu liên ngành

Kết cấu trần thuật là công cụ phân tích quan trọng không chỉ trong ngành ngôn ngữ và văn học mà còn trong nhân học, xã hội học, tâm lý học và y học. Trong nghiên cứu định tính, các nhà khoa học xã hội sử dụng phân tích trần thuật để khai thác cấu trúc và ý nghĩa trong các câu chuyện đời sống cá nhân, nhằm hiểu rõ trải nghiệm xã hội, sự thay đổi cá nhân và quá trình ra quyết định.

Trong tâm lý trị liệu, trần thuật được xem như công cụ trị liệu tự nhận thức (narrative therapy), giúp bệnh nhân tái cấu trúc lại trải nghiệm, tổ chức lại ký ức đau thương và phục hồi cảm giác làm chủ. Trong y học, đặc biệt là chăm sóc cuối đời và y học gia đình, bác sĩ sử dụng kết cấu trần thuật để hiểu sâu hơn trải nghiệm sống và giá trị của bệnh nhân.

Ví dụ ứng dụng:

• Phân tích tự sự bệnh nhân ung thư để cá nhân hóa điều trị
• Khám phá cấu trúc trần thuật của các bài phát biểu chính trị
• Trích xuất mô hình kể chuyện trong dữ liệu phỏng vấn định tính

Vai trò của kết cấu trần thuật trong tiếp nhận văn bản

Cách thức tổ chức trần thuật ảnh hưởng lớn đến quá trình giải nghĩa, mức độ nhập vai và phản ứng cảm xúc của người tiếp nhận. Một kết cấu rõ ràng giúp người đọc định hướng dễ dàng, trong khi kết cấu phân mảnh hoặc trần thuật không đáng tin có thể gây nên sự nghi hoặc, kích thích sự tái cấu trúc nghĩa.

Các yếu tố như điểm nhìn thay đổi, trình tự phi tuyến, khoảng lặng có chủ đích hay nhịp kể biến động đều làm thay đổi cách độc giả kiến tạo thông tin và diễn giải câu chuyện. Trần thuật học tiếp nhận (reception narratology) nghiên cứu mối quan hệ giữa cấu trúc kể chuyện và chiến lược giải mã của người đọc/nghe trong từng ngữ cảnh xã hội và văn hóa cụ thể.

Các hiệu ứng tiếp nhận do kết cấu mang lại:

• Tăng cường hồi hộp (suspense) qua giấu thông tin
• Tạo hiệu ứng bất ngờ (surprise) nhờ đảo trật tự kể
• Kích hoạt đồng cảm qua điểm nhìn nhân vật thiểu số

Xu hướng nghiên cứu hiện đại về kết cấu trần thuật

Các nghiên cứu hiện đại mở rộng kết cấu trần thuật sang lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, học máy và xử lý ngôn ngữ tự nhiên. Hệ thống NLP hiện nay có thể tự động nhận diện, trích xuất và phân loại các thành phần kết cấu trần thuật từ kho văn bản lớn. Điều này giúp phân tích các thể loại, cấu trúc chủ đề hoặc hành vi người dùng từ dữ liệu kể chuyện trên mạng xã hội, blog, hoặc kịch bản phim.

Trong học sâu, các mô hình như GPT hay BERT có khả năng học “hàm trần thuật” không chỉ từ ngôn ngữ mà còn từ cấu trúc thông tin. Các nhà khoa học dữ liệu đang phát triển các biểu đồ trần thuật (narrative graphs) để hình dung mối liên kết giữa nhân vật, sự kiện và chủ đề theo thời gian hoặc logic phi tuyến.

Hướng nghiên cứu nổi bật:

• Phân tích cấu trúc trần thuật trong hàng triệu bài viết (big data)
• Ứng dụng AI để sinh trần thuật tự động trong trò chơi, phim tương tác
• Trần thuật đa phương tiện: kết cấu giao thoa giữa văn bản, hình ảnh và âm thanh

Xem thêm tại Cambridge – Narrative Structure in Human Cognition