Ethiopia là gì? Các nghiên cứu khoa học về Ethiopia

Giới thiệu tổng quan về Ethiopia

Ethiopia, tên chính thức là Cộng hòa Dân chủ Liên bang Ethiopia, là một quốc gia nội lục nằm tại khu vực Sừng châu Phi. Quốc gia này có diện tích khoảng 1.104.300 km², lớn thứ 10 tại châu Phi, và dân số ước tính hơn 132 triệu người vào năm 2024, khiến Ethiopia trở thành quốc gia đông dân thứ hai trên lục địa, chỉ sau Nigeria. Thủ đô của Ethiopia là Addis Ababa, cũng là trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa lớn nhất nước. Ethiopia giáp với Eritrea về phía bắc, Djibouti và Somalia về phía đông, Kenya về phía nam, Nam Sudan và Sudan về phía tây. Không giống nhiều quốc gia châu Phi khác, Ethiopia chưa từng bị thực dân hóa toàn diện và vẫn giữ được bản sắc chính trị, văn hóa độc lập lâu đời. Quốc gia này có vai trò quan trọng trong Liên minh châu Phi, với trụ sở chính của tổ chức này đặt tại Addis Ababa.

Địa lý và khí hậu

Địa hình Ethiopia rất đa dạng, chủ yếu bao gồm cao nguyên, núi non, thung lũng sâu và vùng đồng bằng khô cằn. Trung tâm đất nước được hình thành bởi Cao nguyên Ethiopia, trải rộng từ phía bắc tới phía nam, nơi có các dãy núi cao trên 4.000 mét như Ras Dashen – đỉnh núi cao nhất quốc gia, cao 4.550 mét so với mực nước biển. Những thung lũng sâu cắt qua địa hình này là hệ quả của hoạt động kiến tạo mạnh mẽ thuộc Hệ thống đứt gãy Đông Phi. Về phía đông, Ethiopia giáp với vùng đất trũng Afar, một trong những nơi nóng và khô nhất thế giới. Nơi đây có hồ Assal và suối nước nóng hoạt động địa nhiệt mạnh, được các nhà khoa học quốc tế nghiên cứu rộng rãi.

Khí hậu Ethiopia biến đổi mạnh theo độ cao. Vùng cao nguyên có khí hậu ôn hòa, với nhiệt độ trung bình dao động từ 15°C đến 25°C và lượng mưa khá lớn vào mùa hè (tháng 6–9). Trong khi đó, các vùng đất thấp phía đông và đông nam có khí hậu bán hoang mạc và sa mạc, khô cằn, nắng nóng quanh năm. Vùng trũng Danakil nằm trong số những khu vực nóng nhất thế giới, nhiệt độ có thể vượt quá 50°C vào mùa hè. Do đặc điểm địa hình và khí hậu đa dạng, Ethiopia sở hữu hệ sinh thái phong phú với nhiều loài thực vật và động vật đặc hữu.

Lịch sử và chính trị

Ethiopia là một trong những quốc gia có nền văn minh cổ xưa nhất trên thế giới, với bằng chứng khảo cổ học cho thấy con người đã sinh sống tại đây từ hơn 3 triệu năm trước, nổi bật với khám phá hóa thạch "Lucy" (Australopithecus afarensis). Từ khoảng thế kỷ 1 sau Công nguyên, vương quốc Aksum đã nổi lên như một cường quốc tại vùng Đông Phi, kiểm soát các tuyến đường thương mại quan trọng nối châu Phi với Trung Đông và Ấn Độ. Aksum là một trong những quốc gia đầu tiên chính thức chấp nhận Cơ đốc giáo vào đầu thế kỷ 4, và ảnh hưởng của tôn giáo này vẫn còn rất mạnh mẽ trong đời sống văn hóa Ethiopia hiện nay.

Trong suốt hàng thế kỷ, Ethiopia duy trì chế độ quân chủ dưới sự trị vì của các vị hoàng đế, trong đó nổi bật là Hoàng đế Menelik II – người đã đánh bại quân đội Ý tại trận Adwa năm 1896, bảo vệ nền độc lập của đất nước. Hoàng đế Haile Selassie I, trị vì từ 1930 đến 1974, là nhân vật có ảnh hưởng lớn đến phong trào châu Phi độc lập và được coi là biểu tượng của phong trào Rastafari toàn cầu. Năm 1974, chế độ quân chủ bị lật đổ sau một cuộc đảo chính quân sự do hội đồng Derg lãnh đạo, mở đầu một giai đoạn bất ổn kéo dài. Từ năm 1991, sau sự sụp đổ của chế độ Derg, Ethiopia thiết lập hệ thống chính trị cộng hòa liên bang, phân chia quyền lực theo cấu trúc sắc tộc. Hiến pháp năm 1994 công nhận quyền tự trị rộng rãi của các vùng và thậm chí cho phép quyền ly khai, tạo nên một mô hình chính trị đặc thù và gây nhiều tranh cãi.

Hiện nay, Ethiopia có hệ thống chính phủ nghị viện liên bang, trong đó Thủ tướng là người đứng đầu chính phủ, còn Tổng thống giữ vai trò nghi thức. Chính trường Ethiopia vẫn gặp nhiều thách thức, với các cuộc xung đột sắc tộc, bất đồng chính trị và căng thẳng giữa chính quyền trung ương với các vùng địa phương như Tigray. Cuộc xung đột vũ trang tại Tigray bắt đầu từ cuối năm 2020 đã gây ra khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng và tác động sâu rộng đến ổn định quốc gia.

Kinh tế

Kinh tế Ethiopia chủ yếu dựa vào nông nghiệp, chiếm khoảng 34,5% GDP và tạo việc làm cho hơn 80% lực lượng lao động. Tuy nhiên, ngành nông nghiệp nước này vẫn phụ thuộc nhiều vào lượng mưa tự nhiên và dễ bị tổn thương trước biến đổi khí hậu. Cà phê là mặt hàng xuất khẩu chủ lực, với sản lượng hàng năm đạt trên 400.000 tấn. Ethiopia là nơi khởi nguồn của cây cà phê Arabica, và đến nay vẫn duy trì vai trò quan trọng trên thị trường cà phê thế giới. Ngoài ra, các mặt hàng như mè, hoa tươi, da thuộc và khát vọng phát triển năng lượng tái tạo (như thủy điện, năng lượng mặt trời) cũng đóng góp vào nền kinh tế đang chuyển đổi.

Chính phủ Ethiopia trong những năm gần đây đã đẩy mạnh đầu tư hạ tầng, thu hút đầu tư nước ngoài, đặc biệt từ Trung Quốc, và xây dựng các khu công nghiệp tập trung (industrial parks) nhằm phát triển ngành sản xuất, dệt may và chế biến nông sản. Công trình thủy điện Đại Phục Hưng (GERD) trên sông Nile Xanh là một dự án quy mô lớn với tham vọng đưa Ethiopia trở thành trung tâm năng lượng của châu Phi, dù vẫn vấp phải tranh chấp ngoại giao với các quốc gia hạ nguồn như Ai Cập và Sudan.

Theo Ngân hàng Thế giới, tăng trưởng GDP của Ethiopia giai đoạn 2010–2019 đạt trung bình 9,4%/năm, thuộc nhóm cao nhất thế giới. Tuy nhiên, các vấn đề như nghèo đói, thất nghiệp ở thanh niên, nợ công gia tăng và bất ổn chính trị vẫn là rào cản cho tăng trưởng bền vững. Để cập nhật thông tin chi tiết hơn, bạn có thể tham khảo: Ethiopia Overview – World Bank.

Văn hóa và xã hội

Ethiopia là một trong những quốc gia đa dạng văn hóa nhất trên thế giới, với hơn 80 nhóm dân tộc được công nhận và hơn 90 ngôn ngữ khác nhau được sử dụng. Hai nhóm dân tộc lớn nhất là Oromo (khoảng 35% dân số) và Amhara (khoảng 27%). Ngoài ra còn có Tigray, Somali, Gurage, Sidama và nhiều nhóm khác, mỗi cộng đồng có phong tục, tín ngưỡng và truyền thống riêng biệt. Ngôn ngữ chính thức của chính phủ liên bang là tiếng Amharic, một ngôn ngữ Semit có hệ chữ viết riêng gọi là Ge'ez hoặc Fidel. Tuy nhiên, theo Hiến pháp năm 1994, mỗi vùng trong hệ thống liên bang Ethiopia có quyền xác định ngôn ngữ hành chính của riêng mình.

Văn hóa Ethiopia phong phú, được thể hiện rõ qua kiến trúc, nghệ thuật dân gian, âm nhạc, lễ hội và đặc biệt là ẩm thực. Các nhà thờ đá ở Lalibela – được đục nguyên khối từ đá granit – là biểu tượng tinh thần và kỹ thuật kiến trúc cổ đại nổi bật, được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới. Nghệ thuật truyền thống bao gồm tranh vẽ mang phong cách Chính thống giáo Ethiopia, các bản thảo tôn giáo viết tay, điêu khắc gỗ và trang trí dệt vải. Âm nhạc Ethiopia sử dụng hệ thống ngũ cung độc đáo và nhạc cụ truyền thống như masenqo (đàn dây một dây), washint (sáo gỗ), và kebero (trống lớn dùng trong nghi lễ).

Ẩm thực Ethiopia nổi bật với món ăn quốc dân injera – loại bánh mỏng lên men từ ngũ cốc teff, dùng làm nền để ăn kèm các món hầm cay như wat (thịt gà, thịt bò, đậu lăng nấu cùng ớt berbere và bơ clarifié). Cà phê cũng là một phần không thể thiếu trong đời sống hàng ngày. Ethiopia được xem là quê hương của cà phê Arabica, và nghi lễ pha cà phê truyền thống (coffee ceremony) là một nét văn hóa độc đáo mang tính cộng đồng cao. Buổi lễ thường kéo dài hàng giờ, diễn ra tại nhà hoặc nơi làm việc như một cách kết nối xã hội và thể hiện lòng hiếu khách.

Tôn giáo

Ethiopia là một trong số ít quốc gia châu Phi có truyền thống Cơ đốc giáo lâu đời, bắt nguồn từ Vương quốc Aksum vào thế kỷ 4. Khoảng 43% dân số theo Chính thống giáo Ethiopia (Tewahedo Church), thuộc nhánh Đông Chính thống, giữ nguyên nhiều nghi thức tôn giáo cổ và hệ thống tổ chức riêng biệt. Nhà thờ Ethiopia có ảnh hưởng sâu rộng trong xã hội, từ giáo dục truyền thống đến kiến trúc và nghệ thuật.

Khoảng 33% dân số theo Hồi giáo, phần lớn theo hệ phái Sunni. Hồi giáo du nhập vào Ethiopia từ rất sớm, khi nhóm tín đồ đầu tiên chạy trốn sự đàn áp từ Ả Rập đã tìm đến vương quốc Aksum – sự kiện được gọi là “Hijra đầu tiên”. Các cộng đồng Hồi giáo hiện nay tập trung chủ yếu ở các vùng phía đông và đông nam như Somali, Afar và Harari. Ngoài ra, khoảng 18% dân số theo các giáo phái Tin Lành, chủ yếu là nhánh Ngũ Tuần và Luther, phát triển mạnh trong thế kỷ 20. Một phần nhỏ dân số theo tín ngưỡng truyền thống bản địa, đặc biệt tại các cộng đồng dân tộc thiểu số.

Du lịch và di sản

Ethiopia là điểm đến hấp dẫn với nhiều di sản văn hóa, lịch sử và tự nhiên đặc sắc. Quốc gia này có tới 12 Di sản Thế giới được UNESCO công nhận, nhiều nhất ở châu Phi sau Nam Phi. Những địa điểm nổi bật bao gồm:

• Nhà thờ đá Lalibela: 11 nhà thờ được đục nguyên khối từ đá núi lửa vào thế kỷ 12–13, thể hiện kỹ thuật kiến trúc và tín ngưỡng độc đáo.
• Công viên quốc gia Simien Mountains: Nơi sinh sống của nhiều loài động vật quý hiếm như khỉ gelada, dê núi Walia Ibex, được UNESCO công nhận là Di sản Thiên nhiên.
• Thành phố Harar Jugol: Thành phố Hồi giáo cổ được bao quanh bởi tường thành, với hơn 80 nhà thờ Hồi giáo và hàng trăm đền thờ cổ, được mệnh danh là "thành phố linh thiêng thứ tư của Hồi giáo".
• Aksum: Tàn tích của một trong những vương quốc cổ đại vĩ đại nhất châu Phi, bao gồm các cột đá khổng lồ, lăng mộ hoàng gia và các bản khắc cổ.

Ngành du lịch Ethiopia tuy đang phát triển nhưng vẫn gặp nhiều thách thức do hạ tầng hạn chế, bất ổn chính trị và xung đột cục bộ. Tuy nhiên, tiềm năng phát triển là rất lớn nhờ vào kho tàng di sản văn hóa và sự đa dạng sinh học tự nhiên độc đáo.

Thách thức và triển vọng

Ethiopia đang đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng trong quá trình phát triển. Một trong những vấn đề lớn nhất là xung đột sắc tộc và bất ổn chính trị. Cuộc chiến tại vùng Tigray từ năm 2020 khiến hàng chục nghìn người thiệt mạng và hàng triệu người phải di dời, tạo ra một trong những cuộc khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng nhất tại châu Phi đương đại. Ngoài ra, Ethiopia còn chịu ảnh hưởng mạnh từ biến đổi khí hậu, với hạn hán kéo dài, xói mòn đất và an ninh lương thực bị đe dọa. Theo FAO, hơn 20 triệu người Ethiopia đang cần hỗ trợ nhân đạo, đặc biệt là tại các vùng bị xung đột và hạn hán tàn phá.

Về triển vọng, Ethiopia có dân số trẻ, nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, và vị trí địa chính trị chiến lược ở Đông Phi. Việc hoàn thành đập thủy điện GERD không chỉ giúp đảm bảo an ninh năng lượng mà còn có thể tạo ra nguồn thu lớn từ xuất khẩu điện cho các nước láng giềng như Kenya, Sudan và Djibouti. Nếu chính phủ có thể cải cách hệ thống quản trị, giảm thiểu xung đột và tăng cường hội nhập khu vực, Ethiopia có tiềm năng trở thành một trong những trung tâm phát triển bền vững tại châu Phi.

Để tìm hiểu thêm các thông tin đáng tin cậy về Ethiopia, bạn có thể tham khảo các nguồn sau: Britannica: Ethiopia, Ethiopian Embassy: Country Overview, UN OCHA Ethiopia.