Composite là gì? Các nghiên cứu khoa học về Composite

Composite là gì?

Composite (vật liệu tổ hợp) là loại vật liệu được cấu thành từ hai hoặc nhiều vật liệu khác nhau về tính chất vật lý hoặc hóa học, kết hợp theo cách tạo nên một vật liệu mới có các đặc tính vượt trội hơn từng thành phần riêng lẻ. Các vật liệu thành phần không hòa tan hay kết hợp hoàn toàn mà vẫn giữ được bản chất riêng trong cấu trúc chung. Composite thường có độ bền cao, trọng lượng nhẹ, khả năng chống ăn mòn và chịu tải tốt, nên được ứng dụng rộng rãi trong công nghiệp hàng không, ô tô, xây dựng, thể thao và y tế.

Trong kỹ thuật, composite là kết quả của việc thiết kế có chủ đích để tận dụng ưu điểm của từng vật liệu thành phần, tạo ra một vật liệu tối ưu hóa hiệu suất theo yêu cầu cụ thể. Composite không phải là hợp kim, mà là cấu trúc nhiều pha với sự phân định rõ ràng giữa pha nền (ma trận) và pha gia cường (cốt).

Cấu trúc cơ bản của vật liệu composite

Một vật liệu composite điển hình bao gồm hai thành phần chính:

• Ma trận (Matrix): Là pha liên tục, bao bọc và gắn kết các thành phần gia cường. Ma trận truyền tải lực giữa các cốt, bảo vệ cốt khỏi môi trường và duy trì hình dạng tổng thể. Có thể là polymer, kim loại hoặc gốm.
• Cốt (Reinforcement): Là pha phân tán, thường có dạng sợi, hạt hoặc lớp. Cốt chịu trách nhiệm chính trong việc tăng cường độ bền kéo, độ cứng, và các tính chất cơ học khác cho vật liệu.

Mối quan hệ tương tác giữa ma trận và cốt là yếu tố quyết định hiệu suất của composite. Khả năng kết dính giữa hai pha này càng cao thì vật liệu composite càng ổn định và bền vững.

Các loại vật liệu composite phổ biến

1. Theo loại ma trận

• Composite nền polymer (PMC – Polymer Matrix Composite): Sử dụng các loại nhựa nhiệt rắn hoặc nhiệt dẻo. Ví dụ: sợi thủy tinh gia cường epoxy (GFRP), sợi carbon gia cường nhựa nhiệt dẻo (CFRTP). Loại này phổ biến trong ô tô, tàu thủy, thể thao.
• Composite nền kim loại (MMC – Metal Matrix Composite): Dùng nhôm, đồng hoặc titan làm ma trận, gia cường bằng gốm hoặc sợi carbon. Thường thấy trong hàng không và công nghệ cao.
• Composite nền gốm (CMC – Ceramic Matrix Composite): Ma trận là vật liệu gốm như silicon carbide, chịu được nhiệt độ cực cao, dùng trong tua-bin, động cơ phản lực, hoặc tàu vũ trụ.

2. Theo hình dạng và cấu trúc của cốt

• Cốt sợi ngắn: Chiều dài sợi ngắn, phân bố ngẫu nhiên hoặc định hướng một phần. Dễ sản xuất, chi phí thấp, nhưng tính chất cơ học không cao.
• Cốt sợi dài: Sợi liên tục, định hướng rõ ràng, cho hiệu suất cơ học cao. Dùng trong hàng không, kết cấu tải trọng lớn.
• Cốt hạt: Gồm các hạt nhỏ phân tán đều trong ma trận. Tăng khả năng chống mài mòn, dẫn nhiệt hoặc chịu nhiệt.
• Composite lớp (laminate): Gồm nhiều lớp vật liệu với hướng sợi hoặc thành phần khác nhau, xếp chồng lên nhau để đạt tính chất tổng hợp.

Đặc tính cơ học và vật lý của composite

Composite được thiết kế để tối ưu hóa một hoặc nhiều tính chất như:

• Độ bền kéo, nén, uốn cao
• Trọng lượng riêng thấp
• Chống ăn mòn và mài mòn tốt
• Cách nhiệt, cách điện hoặc dẫn nhiệt theo yêu cầu
• Khả năng tùy biến theo mục đích sử dụng

Đặc tính composite có thể được dự đoán bằng mô hình lý thuyết. Với composite cốt sợi một chiều, mô đun đàn hồi dọc trục được ước lượng theo công thức:

$E_c = V_f E_f + V_m E_m$

với:

• $E_c$: mô đun đàn hồi của composite
• $E_f$: mô đun của cốt
• $E_m$: mô đun của ma trận
• $V_f, V_m$: phần thể tích của cốt và ma trận

Quy trình chế tạo vật liệu composite

Các phương pháp chế tạo phổ biến gồm:

• Hand lay-up: thủ công, đắp từng lớp sợi và nhựa lên khuôn, thích hợp cho sản phẩm kích thước lớn, số lượng ít.
• Spray-up: phun sợi và nhựa đồng thời vào khuôn, tăng tốc độ sản xuất.
• Filament winding: quấn sợi quanh lõi tròn, dùng trong sản xuất ống, bình áp lực.
• Resin transfer molding (RTM): ép nhựa vào khuôn chứa sẵn sợi, cho sản phẩm chất lượng cao, bề mặt mịn.
• Pultrusion: kéo sợi liên tục qua khuôn gia nhiệt, tạo sản phẩm dạng thanh dài.

Ứng dụng thực tế của vật liệu composite

Hàng không – vũ trụ

Composite giúp giảm trọng lượng và tăng hiệu suất bay. Thân máy bay Boeing 787 Dreamliner sử dụng trên 50% vật liệu composite trong cấu trúc.

Ô tô

Sử dụng trong cản xe, nắp capo, mâm xe để giảm trọng lượng, tiết kiệm nhiên liệu. Xe thể thao cao cấp như Lamborghini hay McLaren sử dụng nhiều chi tiết composite carbon.

Xây dựng

Dùng làm dầm cầu, cốt thép phi kim, tấm cách âm/cách nhiệt nhờ khả năng chịu lực và chống ăn mòn tốt.

Y tế

Ứng dụng trong thiết bị chỉnh hình, chân tay giả, ghế nha khoa nhờ trọng lượng nhẹ và tính linh hoạt cao.

Thể thao

Gậy golf, vợt tennis, ván trượt tuyết làm bằng sợi carbon hoặc sợi thủy tinh để tăng độ bền và giảm trọng lượng.

Ưu điểm và nhược điểm của composite

Ưu điểm

• Thiết kế theo yêu cầu: dễ điều chỉnh tỉ lệ, hướng sợi để phù hợp từng ứng dụng.
• Hiệu suất cơ học vượt trội so với vật liệu truyền thống
• Trọng lượng nhẹ, tiết kiệm năng lượng vận hành

Nhược điểm

• Chi phí sản xuất cao, đặc biệt với vật liệu carbon hoặc aramid
• Khó tái chế và phân hủy sinh học
• Phân tích và mô phỏng thiết kế phức tạp
• Yêu cầu kỹ thuật chế tạo và bảo trì cao

Xu hướng và tương lai của vật liệu composite

Với sự phát triển của công nghệ nano và sản xuất tự động, vật liệu composite đang hướng đến:

• Composite thông minh: có khả năng tự phục hồi, cảm biến lực, thay đổi tính chất theo môi trường.
• Composite sinh học: vật liệu từ sợi tự nhiên hoặc polymer phân hủy sinh học thân thiện môi trường.
• Tối ưu hóa bằng AI: ứng dụng trí tuệ nhân tạo để mô phỏng và thiết kế cấu trúc vật liệu tối ưu.

Tài liệu và liên kết tham khảo

• ScienceDirect: Composite Material Overview
• CompositesWorld – News and Insights
• AZoM: An Introduction to Composite Materials
• Matmatch: What Are Composites?
• Engineering Toolbox: Composite Properties